در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمين ابراهيم بازرگاني (مسئول واحد اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسي منطق مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی) ارائه شد:

گزارشي از فعاليت‌هاي واحد اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسي منطق

به‌عنوان پيش‌درآمد و قبل از ورود به بحثِ اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسي، نخست دو واژه «اصطلاح» و «مدخل» را معرفي کرده و تفاوت آنها را بيان فرماييد.

«اصطلاح»، واژه يا عبارتي است که در رشته‌اي از علوم، احکام ويژه‌اي داشته باشد يا در آن علم، معنايي خاص پيدا کرده باشد. بنابراين، يک واژه مي‌تواند علاوه‌بر معناي لغوي، معناي اصطلاحي نيز داشته باشد که البته ممکن است اين‌دو با يکديگر مغاير نيز نباشند. به‌عبارتي ديگر اگر واژه‌اي در يک رشته علمي داراي تعريف ويژه‌اي بود، آن واژه در آن دانش، اصطلاح خواهد بود و شاهديم كه در هر دانشي مجموعه‌اي از اصطلاحات وجود دارد.

اما «مدخل» اصطلاحي است که افزون‌براينکه در علمي خاص مورد توجه و مراجعه قرار مي‌گيرد، راه ورود و کليد دستيابي به مطالب آن علم است. «مدخل» در قلمرو فرهنگ‌نامه‌نويسي کاربرد دارد؛ يعني اصطلاحي بنيادين است كه براي آن، مقاله‌اي نگارش يافته و حوزه مفهومي آن مشخص مي‌گردد.

در يك جمله، «اصطلاح» مفهومي پركاربرد است كه هم در حوزه فرهنگ‌نامه‌نويسي، هم در حوزه اصطلاح‌نامه‌نويسي و هم در حوزه دانش به كار مي‌رود؛ ولي واژه «مدخل» لزوما در قلمرو فرهنگ‌نامه‌نويسي معنا مي‌شود.

«اصطلاح‌نامه» چيست و چه کاربردي دارد؟

اصطلاح‌نامه، مجموعه‌اي است که همه واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به حوزه خاصي از علوم يا فرهنگ بشري را به همراه روابط اصطلاحات آن علم دربردارد.

اما درباره هدف از تهيه اصطلاح‌نامه در اين مرکز بايد گفت از آنجاکه مدخل‌ها، کليد ورود به مطالب اصلي دائرة‌المعارف‌هاي تخصصي هستند و شاکله اصلي دائرة‌المعارف را نمايان مي‌سازند، اين مرکز براي کسب اطمينان از جامعيت مدخل‌ها و ايجاد دقت بيشتر در انتخاب مدخل‌ها، پيش از مدخل‌شناسي، به تنظيم ساختار و نقشه هريک از اين دانش‌هاي عقلي اسلامي پرداخته، اصطلاح‌نامه آن‌ها را تهيه کرده و براساس آن‌ها به انتخاب مدخل‌ها پرداخته است.

آيا تاکنون فعاليت‌هاي اين واحد (اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسي) دستاوردي هم داشته است؟

بله مهم‌ترين دستارود اين واحد کتاب دو جلدي اصطلاح‌نامه منطق است که در سال 1395 منتشر شده است و شامل حدود 4400 اصطلاح منطقي همراه با 11400 مستند است. به‌تازگي نيز کتاب «مدخل‌هاي دائرة‌المعارف منطق» به زير چاپ رفت.

البته آثار منطقي مرکز بيش از اين است که برخي از آنها بدين شرح است: معجم‌هاي موضوعي منطق (چکيده مطالب 14 منبع مهم منطقي و فهرست مطالب 24 منبع مهم منطق)، کتابشناسي تفصيلي منابع منطق و تاريخ منطق (حاوی معرفی 2004 کتاب و مقاله منطقي به همراه نمایه‌های موضوعی آنها)، نشريه علمي ـ پژوهشي معارف منطقي و نرم‌افزارهاي مرتبط با آثار يادشده.

لطفا درباره کتاب تازه منتشر شده مدخل‌هاي دائرة‌المعارف منطق بيشتر توضيح دهيد.

دائرةالمعارف منطق ازجمله دائرةالمعارف‌های تخصصی است که مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در دست تدوین دارد. و کتاب «مدخل‌های دائرةالمعارف منطق» همان‌طور که از نام آن پيداست، دربردارنده مدخل‌های این دائرةالمعارف است. اين کتاب نخستین اثر از مجموعه «مدخل‌های دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» است و مدخل‌های سایر رشته‌های علوم عقلی به مرور منتشر خواهد شد.

چنانکه قبلا هم اشاره شد، «مدخل‌ها» در دائرةالمعارف، عناوین مطالب مقالات دائرةالمعارف‌اند که آشنایی با آن‌ها، راه شناخت مطالب آن دائرةالمعارف به‌شمار می‌آیند و به همین دلیل، گزینش دقیق مدخل‌ها، از گام‌های نخست تدوین دائرةالمعارفی شایسته و معتبر است.

به‌منظور فراهم آوردن زمینه بهره‌مندی بیشتر پژوهشگران و تسهیل در دستیابی به مدخل‌های مدنظر در دائرةالمعارف منطق، انواع مدخل‌های دائرةالمعارف منطق در سه فهرست در این کتاب ساماندهی شده‌اند:

1. فهرست مدخل‌های اصلی

در این فهرست، مدخل‌های اصلی به‌ترتیب الفبایی در پی یکدیگر آمده‌اند و ذیل هر مدخل اصلی، مدخل‌های مرتبط با آن (مدخل‌های ضمنی، ارجاعی و نمایه مدخل اصلی) قرار گرفته‌اند.

2. فهرست مدخل‌ها (اصلی و غیر اصلی)

در این فهرست همه اصطلاحاتی که ذیل عنوان یکی از انواع مدخل‌ها (اعم از اصلی، ضمنی، ارجاعی و نمایه) برای دائرةالمعارف منطق گزینش شده‌اند، به ترتیب الفبایی در پی هم آمده‌اند و مقابل هر اصطلاح وضعیت مدخل‌گزینی آن، یعنی اصلی، ارجاعی یا نمایه بودن آن اصطلاح بیان شده است. با این فهرست می‌توان به جایگاه هر مطلب در دائرةالمعارف از طریق اصطلاح مرتبط با آن مطلب پی برد.

3. فهرست مدخل‌ها بر اساس رده

این فهرست براساس موضوعات کلان یک دانش تنظیم شده است که در اصطلاح‌نامه‌ها، «رده» یا «اصطلاح رأس» نامیده می‌شوند. در اصطلاح‌نامه‌ي هر دانش، همه اصطلاحات یک دانش ضمن رده‌های اصلی قرار می‌گیرند. برای نمونه، همه اصطلاحات دانش منطق، در چهارده رده قرار گرفته‌اند: کلیات، علم، دلالت، مفهوم، تعریف، قضیه، حجت، مبادی‌حجت، برهان، جدل، خطابه، مغالطه، شعر، اجزای علوم، و پس از این کلان‌موضوعات، مدخل‌های «قواعد منطقی» و «اعلام» قرار گرفته‌اند و چینش مدخل‌های هر دسته به صورت الفبایی است. این فهرست برای کسانی بیشتر سودمند است که به بازشناسی موضوعات مرتبط با یکدیگر در نظام مدخل‌های دائرةالمعارف اهتمام دارند.

آخرين پرسش و شايد مهم‌ترين پرسش اين است که با توجه به اينکه هدف از انجام همه فعاليت‌هاي مرکز نوشتن مقالات دائرة‌المعارفي است، لطفا بيان فرماييد که تا كنون چه تعداد مقاله دايرة‌المعارفي در گروه منطق نگارش يافته است؟

در رده قضيه حدود 100 مدخل، در اجزاء‌العلوم حدود 29 مدخل و در رده حجت هم حدود 30 مدخل، كار مقاله‌نويسي آن‌ها در حال انجام است ولي در مورد مدخل‌هاي رده تعريف و صناعات خمس تاكنون كاري انجام نشده است. به عبارتي ديگر از ميان 384 مدخل اصلي منطق، براي 159 مدخل، کار نگارش مقاله آن‌ها در حال انجام است و براي 225 مدخل ديگر در دستور کار قرار دارند. ان‌شاءالله با پايان يافتن اين مجموعه، کل مقالات دايرة‌المعارف منطق در 3 جلد عرضه مي‌شود.

با تشکر از حضرتعالي به خاطر فرصتي که در اختيار ما قرار داده‌ايد. ان‌شاءالله موفق باشيد.

من هم از شما متشکرم.