به همت مؤسسه امام خمینی (ره) پنجمین نشست از سلسله نشست های تخصصی مبانی اسلامی سازی علوم اسلامی با عنوان « پرسش های پژوهشی در علوم انسانی » برگزار شد.

به گزارشروابط عمومی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، این نشست تخصصی با سخنرانی «حجت الاسلام و المسلمین دکتر احمدحسین شریفی» و نقد و بررسی «جناب آقای دکتر سید حسین شرف الدین» و «حجت الاسلام و المسلمین دکتر عسگری سلیمانی امیری» روز سه شنبه 17/11/96 از ساعت 18:45 در سالن اندیشه مؤسسه امام خمینی(ره) برگزارگردید.

گزارش علمی:

محورهای اصلی سخنرانی

1.      اهمیت پرسشهای پژوهش

2.      ناکارآمدی پرسشهای رایج برای علوم انسانی و لزوم تحول در پرسشهای پژوهشی

3.      در منطق کلاسیک، همه پرسشهای پژوهشی به تبع دو قسم مجهولات، به دو قسم پرسشهای تصوری و تصدیقی تقسیم می‌شوند.

4.       نبود وحدت رویه در جایگاه بحث از مطالب و پرسشها

نقد: تفکیک منطقهای دو بخشی و نه بخشی

5.      در مجموعه سیزده پرسش وجود داشته است: مای شارحه، مای حقیقی، هل بسیطه، هل مرکبه، أی ذاتی و جوهری، أی عرضی، لم ثبوتی، لم اثباتی، أین، متی، کیف، کم، من (پرسش از تشخصات و عوارض جزئی)

6.      تحلیلهای مختلف درباره اساسی بودن سؤال (پرسشهای مکفی از سایر پرسشها، توجیه ادبی و زبانی)

7.      دیدگاه سخنران: پرسش اصلی پرسشی است که متکفل یکی از مؤلفه ها و رسالتهای علوم است.

8.      در تعداد (1-5) و تعیین سؤالات اصلی نیز اختلاف وجود دارد عمدتاً سه سؤال ما، هل و لم را اصلی میدانند.

9.      همه این پرسشها متأثر از تلقی خاص قدما از علم است:

الف) تلقی قدما از علم کشف واقع حال و گذشته بوده است، در حالی که اگر تلقی ما از علم، کشف آینده، تفسیر واقع، تغییر و کنترل آنها و احیانا ساختن آنها هم باشد، دایره پرسشها متفاوت خواهد شد.

ب) نگاه فرانگر و فلسفی با نگاه عملیاتی و کاربردی تفاوت میکند.

ج) نباید نگاه تقلیلگرایانه در جانب پرسشها عمل کرد چون 1) ساده اندیشی است، 2) پرسش ابزاری در خدمت تولید علم است و تکثیر پرسشها کمک میکند (دیواید اند رول)

د) این پرسشها ناشی از تلقی توصیفی و تبیینی از علم است، لذا برای تلقی تفسیری و معناکاوی یا پیش بینی کارآمدی ندارد

ه) این پرسشها نگاه جوهر و عرضی به عالم دارد، لذا نمیتواند در مورد پدیده های اجتماعی و انسانی که از سنخ حقایق فلسفی اند، کارآیی ندارند.

روش شناسی پرسشهای پژوهشی و وضعیت مطلوب از دیدگاه سخنران

1.      تعداد و ترتیب پرسشهای اصلی در علوم انسانی وابسته به تلقی ما از اهداف اصلی علوم انسانی است.

2.      این اهداف اصلی عبارتند از: تعریف، توصیف، تبیین، معنایابی و انگیره کاوی، پیش بینی، ارزش یابی، جهت دهی و کنترل

3.      پس پرسشهای اصلی هفت تاست: پرسش از چیستی، پرسش از چگونگی، پرسش از چرایی، پرسش از وضعیت آینده، پرسش از ارزش، پرسش از جهت دهی

4.      پنج پرسش اولی توصیفی و ناظر به مقام واقع‌اند، البته پرسش ششم نیز طبق مبنای ما توصیفی است، اما پرسش آخر هنجاری است.

5.      هر پرسشی روش تحقیق ویژه خود را دارد.

 ناقد اول: دکتر شرف الدین

1. تأیید مدعای سخنران: پرسش شناسی قدما ناشی از تلقی خاصشان از علم بوده است

2. در میان قدما تنها ابن‌ خلدون تاحدودی دارای علوم اجتماعی تجربی بوده است و آنچه رایج بوده است، عقلی یا عقلی نقلی بوده است.

3. برخی از واقعیات در تیررس تحقیق قدما نبوده است، مثل

الف) پدیده های بین الاذهانی مانند جهان معنایی، حوزه باورها، نگرشها و آرمانها که همان لایه گوهری فرهنگ است که عناصر نامرئی زندگی اند اما بر جهان انسانی تأثیر فراوان دارند

ب) پدیده های ساختی مثل خانواده، اقتصاد و سیاست

ج) پدیده های فرآیندی (در مقابل مستقر و فرآورده) مثل فراز و فرودهای جمعیت ایران در یک بازه زمانی خاص

د) پدیده های طیفی

ه) پدیده های منظومه ای و شبکه ای مثل ارتباطات جهانی

و) پدیده های گفتمانی مثل غلبه گفتمان مدرنیسم بر ذهن و عمل انسانی

ز) پدیده های تخیلی مثل اسطوره ها (قهرمان سازی و ایده آل سازی)

ح) پدیده های آماری و جمعهای جبری (استفاده از ریاضیات)

   رویکردهای مغفول در نظام فکری قدما:

1.      رویکردهای فرادانشی مثل فهم فهم و جامعه شناسی معرفت، بحث از پارادایمها، چرخشهای پارادایمی، انقلابات علمی

2.      رویکردهای اکتشافی در مطالعات میدانی، مردم شناختی

3.      رویکردهای پدیدارشناختی: درون فهمی از منظر یک فاعل شناسا و واقعیتها آن گونه که برای انسانها مطرح اند

4.      رویکردهای تفسیری و هرمنوتیکی: در قدما تفسیر متون و نمادهای لفظی و کتبی بوده است، اما رمزگشایی از رفتار، عرف و سنت مردم نبوده است.

5.      رویکردهای تحلیلی: در گذشته تحلیل در تاریخ بوده است، اما در روایتها نبوده است

6.      رویکردهای تبیینی به این گستردگی نبوده است

7.      رویکردهای انتقادی: نقد مدرنیسم، سرمایه داری

8.      رویکردهای هنجاری و تجویزی در قدیم در فقه، اخلاق و طب بوده است، اما در علوم اجتماعی حوزه گسترده ای دارد

9.      رویکردهای آینده پژوهانه

10.  رویکردهای کارکردگرایانه: بحث از آثار و پیامدهای پدیده ها به خصوص کارکردهای پنهان نه آشکار (مرتون)

11.  رویکردهای مقایسه ای: مطالعه یک جامعه در دو دوره زمانی، یا دو جامعه با یکدیگر

12.  رویکردهای زبان شناختی و نشانه شناختی

13.  رویکردهای ناظر به تصرف در واقعیتها

14.  رویکردهای مربوط به خلق واقعیت، بازنمایی رسانه،

15.  رویکردهای میان رشته ای

 ناقد دوم: استاد سلیمانی

1.      استاد شریفی ناظر به منطق گذشته و منطق ایده آل است، اما دکتر شرف الدین ناظر به علوم اجتماعی تجربی است.

2.      رسالت منطق ارائه روش کلی استدلال و استنتاج است، اما متکفل پرسشهای جزئی علوم نیست.

3.      منطق کارخانه تولید ماشین استدلال و استنتاج است. منطق روش کلی استدلال در هر علمی را به دست میدهد. منطق از مجهولات شروع کرد و به اقسام سؤالات رسید.

4.      تقلیل سؤالات در واقع توسعه است. لم ثبوتی: ناظر به مقایسه محمول قضیه با موضوع نتیجه‌ است، که اگر ناظر به حد وسط باشد، میشود مطلب ما. اگر کسی مطلب لم را کشف کند، کلیدی به دست میدهد که بحثهای دیگری را حل میکند.

5.      همه پرسشهای هفتگانه و پرسشهای ناظر به واقعیات و رویکردهای موردنظر دکتر شرف را میتوان به این سه دسته پرسش برگرداند. پرسشهای خاص علوم جزئیات مربوط به هر علم اند.