دکتر محمدجواد توکلی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در مصاحبه با خبرنگار روابط عمومی به تبیین اقتصاد مقاومتی و شاخص ها و راه های تحقق آن پرداخت که مشروح آن در این گزارش منتشر شده است.

بحث اقتصاد مقاومتی هر چند در شرایطی مطرح شد که اقتصاد ایران تحت فشار تحریم قرار داشت، اما دغدغه در مورد پايداري اقتصاد دغدغه‌اي ريشه دار هم در اقتصاد متعارف و هم اقتصاد اسلامي است. نظام‌هاي اقتصادي علاوه بر اين كه به دنبال رشد و عدالت اقتصادي مي‌باشند، ثبات و امنيت اقتصادي را نيز دنبال مي‌كنند.

در اقتصاد متعارف، ادبیاتي مشابه اقتصاد مقاومتی به نام « اقتصاد تاب آوری» در ده‌هاي اخير معرفي و بسط يافته كه به بررسي چگونگي مواجه‌ نظام‌هاي اقتصادي با شوك‌هاي اقتصادي مي‌پردازد. اين ادبيات از اين جهت مهم است كه اقتصادهاي ليبرالي از ديرزمان در معرض بحران‌ها و شوك‌هاي اقتصادي قرار داشته و دارند و نمونه اخير آن بحران 2008 ميلادي است كه باعث كاهش نرخ رشد جهاني شد.

سوالی که در اینجا قابل طرح می باشد این است که آیا اقتصاد مقاومتی همان اقتصاد تاب آوری است یا اقتصاد تحریم؟

در جواب باید گفت:  اقتصاد مقاومتی نظريه‌ و الگويي برخواسته از انديشه و فرهنگ اسلامي است كه توسط مقام معظم رهبري مطرح شد. اين انديشه ناب اسلامي، گفتمان خاصي از اقتصاد اسلامي است.

در کتابی که از اینجانب و همكارم در مورد اقتصاد مقاومتی در حال آماده سازی برای انتشار می باشد، نظریه اقتصاد مقاومتی به عنوان يك انديشه اسلامي مورد بررسی قرار گرفته است. در اين كتاب استدلال شده كه اقتصاد مقاومتي به عنوان يك نظريه اسلامي از دو جهت با انديشه‌هاي اسلامي ارتباط برقرار مي‌كند. در اين الگو، از يك سو، آسيب‌شناسي اقتصادي از نگاه اسلامی صورت مي‌گيرد. طرح‌ها و راهبردها براي ايمن‌سازي اقتصاد در مقابل آسيب‌پذيري‌ها نيز، از سوي ديگر، از انديشه اسلامي اقتباس مي‌شود.

هنگامي كه سياست‌هاي ابلاغي اقتصاد مقاومتی را مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهيم، می توانيم اندیشه اسلامي نهفته در پس آن را استخراج كنيم؛ انديشه‌اي كه ریشه در مبانی دینی و اسلامی دارد. در اين سياست‌ها، به طور نمونه، به مولفه‌ محوري فرهنگ جهادي اشاره شده است.

در نظريه اقتصاد مقاومتي، آسيب‌شناسي اقتصادي متمايز از آسيب‌شناسي اقتصاد متعارف است. در اين نظريه كه برخواسته از بينش اسلامي است، هواي نفس سرمنشاء تمامي آسيب‌هاي اقتصادي فردي و جمعي قلمداد مي‌شود. در اين راستا، اگر افراد از چارچوب هدایت های وحیانی خارج شوند، در معرض خطر قرار می گیرند، كه «ان الانسان لفي خسر، الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات».  اين نوع آسيب‌شناسي و توجه محوري به آسيب‌هاي نفساني، زمينه توجه به راهبردهاي ناظر به تعليم و تربيت و تهذيب اقتصادي را فراهم مي‌نمايد. تاكيدات دين مقدس اسلام بر فرهنگ سازي لقمه حلال و مال حلال و ترس از خطرات دنياطلبي در همين راستا قرار دارد.

در الگوي اقتصاد مقاومتي، راهبردهاي ايمن‌ساز نيز برخواسته از فرهنگ اسلامي است. نمونه بارز اين مساله را مي‌توان در راهبرد تقويت فرهنگ جهادي دنبال كرد. در گفتمان قرآني و روايي، جهاد اقتصادي تلاش و مجاهده مقدسي است كه براي خدا و در راه خدا شكل مي‌گيرد. در جهاد اقتصادي، تمامي فعاليت‌هاي اقتصادي رنگ و بوي خدايي مي‌گيرد. اين رويكرد ريشه در جهان‌بيني و انسان‌شناسي متمايز اسلام دارد؛ نگاهي كه در آن دنيا به عنوان معبر آخرت است و انسان در كارزار دنيا در ستيز با دشمن دروني هواي نفس و دشمن‌هاي بيروني قلمداد مي‌شود. جهاد اقتصادي مفهومي برخواسته از فرهنگ اسلامی است كه بر خلاف انديشه‌ نفع‌طلبي مرسوم در اندیشه های متعارف اقتصادی، مجاهده اقتصادي در راه خدا و براي خدا را تضمين كننده سعادت دنيا و آخرت افراد قلمداد مي‌نمايد. در اين انديشه، بر خلاف ايده اقتصاد ليبرالي كه نفع جمعي را محصول پيگيري نفع شخصي مي‌داند؛ هدف‌گذاري نفع جمعي به عنوان تامين‌كننده نفع فردي را در نظر گرفته است.

            گفتمان خاص اقتصاد مقاومتي به واسطه آسيب‌شناسي خاص خود و توجه ويژه به مقوله فرهنگ اقتصادي، نقش فرهنگ‌سازي و تعليم و تربيت اقتصاد مقاومتي را برجسته مي‌كند. اين امر به معناي اهميت يافتن سياست‌هاي فرهنگ سازي اقتصادي در كنار سياست‌هاي اقتصادي متعارف است. اين امر ضرورت تعليم و تربيت اقتصاد مقاومتي در همه زمينه‌ها را دوچندان مي‌كند. تعليم و تربيت اقتصاد مقاومتي نه تنها بايد در سطح آموزش و پروش و رسانه ملي شكل‌ گيرد؛ بلكه بايد بخشي از نظام فرهنگ سازي مبلغان ديني ما باشد. تعليم و تربيت اقتصاد مقاومتي مي‌تواند با نهادينه كردن ارزش‌هاي اصيل اقتصاد اسلامي زمينه تحقق جامعه آرماني اسلامي را فراهم نمايد.

جالب است بدانيد كه در سال‌هاي اخير، حتي اقتصاددانان غربي نيز به اهميت تعليم و تربيت اقتصادي پي برده اند. به طور نمونه، در گزارشي كه در سال 1983 با عنوان « ملت در خطر»[1] خطاب به رياست جمهوري آمريكا تنظيم شده چنين آمده است: پيش‌تازي امريكا در اقتصاد، صنعت، علوم و فناوري در جهان براي اولين بار در مواجهه با رقباي قدرتمندي مانند كيفيت و بازدهي ژاپني، و استحكام آلماني به دليل نظام اموزشي پيشرفته آن‌ها در معرض خطر قرار گرفته است. اين روند باعث مي‌شود كه امنيت و حيثيت جامعه امريكا دچار خدشه شود. پس از ارائه اين گزارش برنامه ريزي جدي براي تعليم و تربيت اقتصادي در سطوح مختلف آموزش عمومي آمريكا صورت گرفت. بر اساس اين طرح، به نظام آموزش عمومي آمريكا اين مسئوليت داده شد كه با اصلاح متون آموزشي اقدام به تقويت ابعاد شناختي، گرايشي و مهارتي دانش‌آموزان آمريكايي در مقاطع مختلف دبستان، راهنمايي و دبيرستان نمايند.

اين همان نكته‌اي است كه بيش از هزار و چهارصد سال قبل در دين مقدس اسلام بر آن تاكيد شده است. تاكيدات مكرر معصومين بر ضرورت يادگيري احكام معاملات و همچنين ترويج فرهنگ لقمه حلال حاكي از توجه جدي اسلام به تعليم و تربيت اقتصاد اسلامي است. تحقق یک اقتصاد سالم و کارآ، نیازمند ايجاد بینش صحیح و تعلیم و تربیت اقتصادی می باشد؛ باید ارزش های اقتصادی اسلامي، در جامعه پر رنگ شود، اقتصاد جمعی و تخصص محور نهادینه شود و فرهنگ نامناسب نظیر مصرف گرایی، اسراف و طمع ورزی از جامعه برچیده شود.

کاری که مقام معظم رهبری توقع دارد این است بیاییم دقیق تر آسیب شناسی کنیم، مسائل فرهنگی و اقتصادی را بررسی کنیم، در جهت مصلحت جامعه و تقویت اقتصاد داخلی تلاش کنیم، تولید داخلی را قوت ببخشیم، کیفیت را بالا ببریم و نسبت به جامعه خود احساس مسئولیت بيشتري داشته باشیم.

اقتصاد مقاومتی، یک اندیشه اسلامی است، زمانی می توان این اندیشه را در جامعه نهادینه کرد که ابتدا شاخص ها و مؤلفه های آن را مشخص کرد، مبانی و اصول آن را شناخت و تحلیل ها را بر اساس این مبانی تفسیر کرد.

زمانی اقتصاد مقاومتی راه گشای اقتصاد ایران می شود که این باور در  همه آحاد جامعه اسلامي ایجاد شود که نسخه اقتصاد مقاومتی،  تنها نسخه شفا بخش اقتصاد ایران است. در خواست مقام معظم رهبري در مورد اقدام و عمل در اقتصاد مقاومتي نيز زماني محقق مي‌شود كه موفق به ترسيم مسئولیت و وظیفه همه افراد، از مسئولان گرفته تا مردم عادي شويم و انجام اين مسئوليت را به مطالبه عمومي تبديل كنيم. به بيان ديگر، تحقق عملي اقتصاد مقاومتي نيازمند جهاد همگاني تمامي مردم ايران است. تدارك اين جهاد همگاني نيازمند آرايش تمامي قوا در اين كارزار جنگ اقتصادي است.