به گزارش مرکز خبر و اطلاع‏رسانی روابط عمومی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، مرکز پژوهشي دايرةالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره از سال 1386، ذیل پژوهش‌های عرفان اسلامی، اقدام به راه اندازی واحد تحقیقاتی عرفان ادبی (ادبیات عرفانی) تحت اشراف استاد گرانقدر حجت الاسلام والمسلمین سید یدالله یزدان پناه و با مدیریت جناب حجت الاسلام دکتر مسعود اسماعیلی نموده است که حاصل آن تاکنون تهیه دفتر آغازینِ فرهنگ‌نامه عرفان ادبی بوده است. با توجه به مهیا بودن شرایط لازم برای رونمایی از نشر دفتر یادشده، گزارشی کوتاه از روند فعالیت‌های انجام‌شده در این راستا و نیز شرح مختصری از ماهیت علمیِ اين فعاليت، توسط مسئول محترم واحد عرفان ادبي ارائه شده است که به شرح زير تقديم مي‌گردد:

لطفا در آغاز توضیحی درباره معنا و مراد از اصطلاح «عرفان ادبي» بيان فرماييد.

بسم الله الرحمن الرحيم، عرفان ادبی، ساحتی از عرفان اسلامی است که در آن احوال، مقامات، شهودها و معارف عرفانی به هدف انتقال احساسات و عواطف سلوکی و شهودی، به نحو احساسی و عاطفی، در چارچوب زبان ادبی و شعری بیان می‌شود. هدف اين پژوهش، برشماري اصطلاحات و تعبيرات اين ساحت از عرفان اسلامي و ارائه نمایی دقیق از حدود معنایی آنها می‌باشد.

با مراجعه به متون عرفانی-ادبی، درمی‌یابیم که بیشترِ اصطلاحاتِ عرفان ادبی ازنظر ساختار، مشابه استعاره ادبی‌اند و در اصل، اغلب اصطلاحات عرفان ادبی، ابتدا یک استعاره ادبی بوده­اند؛ البته استعاره‌ای که در وادی احساسات و معانی عرفانی، صورت گرفته است.

البته به صرف کاربرد یک استعاره به صورت یادشده، اصطلاح عرفانی- ادبی تکون نمی­یابد؛ زیرا استعاره، یکی از فنون ادبی است و در جایگاهِ «وضع» اصطلاح نیست؛ بنابراین، باید این استعاره در موارد متعددی به‌ویژه در دیوان چند شاعر عرفانی تکرار شود تا بتوان گفت این استعاره تبدیل به اصطلاح شده است با تکرار این استعاره یا با استقرار آن توسط کاربرد واضع، اصطلاحی پدید می‌آید که برخلاف اصطلاحات دیگر علوم، ساختاری دووجهی (لفظ – معنا) ندارد؛ بلکه ساختار آن سه وجهی است: "لفظ - معنای ظاهری- معنای عرفانی"؛ یعنی با اصطلاح شدنِ استعاره، معنای ظاهری کلمه که نقش برانگیزانندگی احساسات مخاطب را ایفا می‌کند و در استعاره ادبی همواره وجود دارد، حذف نمی‌شود؛ بلکه حضورِ این جزء (معنای ظاهری) و تداعی آن در ضمن اصطلاحات عرفان ادبی، همواره لازم است تا هدف ویژه عرفان ادبی که انتقال احساسات و عواطف است، دست‌کم تا حدودی تحقق یابد.. با اين توضيحات روشن است که واژه‌ای، اصطلاح عرفانی ـ ادبی است که: 1) معنای درونی و حقیقی آن، معنایی عرفانی (از سنخ معرفت به هستی خدا، جهان و انسان یا از سنخ معرفت به سلوک) باشد همراه با احساس و عاطفه؛ و 2) دارای استقرار (تکرر استعمال یا کاربرد وضع‌کننده) در معنای یادشده (شماره 1) باشد.

تحقيق و پژوهش در زمينه ادبيات عرفاني چه ضرورتي دارد؟

عرفان ادبی، احساسی‌ترین، پرنفوذترین و مؤثرترین ساحت عرفان اسلامی در میان عامه مردم و نیز در میان عموم سالکان و عارفان است. ازاین‌رو، گسترده‌ترین و قدرتمندترین دامنه ترویجی عرفان اسلامی، در بستر عرفان ادبی شکل یافته است و اگر تاریخ اسلام و ایران را درآمیخته با تاریخ عرفان اسلامی می‌یابیم، یکی از مهم‌ترین دلایل آن، نفوذ دامنه عرفان ادبی در عرض و طولِ این تاریخ بوده است. بدین‌سان عرفان ادبی، فنی مشتمل بر واژگانی با معانی عِلوی و عواطف معنوی و با گستردگی و نفوذ زمینی است که این چند مؤلفه، حاکی از اهمیت بسزای این واژگان می‌باشند. از سویی، درآمیختگی عاطفه (حیثیت‌های احساسی)، عقل (حیثیت‌های شناختی) و حس (جهات بیانی) در این اصطلاحات و الفاظ، پیچیدگی آن‌ها را دوچندان می‌کند. ازاین‌رو این اصطلاحات و کلمات همواره در طول تاریخ سوی برخی عارفان و غیر عارفان، در معرض کج‌فهمی و بدفهمی بوده، از این ناحیه، شبهات و شکوک بسیاری در مورد عرفان و عارفان اسلامی مطرح شده است؛ با توجه به این اهمیت و نفوذ قوی اصطلاحات و واژگان عرفان ادبی و پیچیدگی آن‌ها، ضرورت بررسی معنای آن‌ها کاملاً روشن است.

روند علمي تهيه فرهنگ‌نامه عرفان ادبي در اين مرکز چگونه است؟

مراحل کلي تحقيق در بررسی اصطلاحات و کاربردهای عرفان ادبی بدين‌قرار است:

1. تهيه فهرست نسبتاً جامعی( حدود 60 اثر) از منابع ادبیات عرفانی (و درجه‌بندی آنها از نظر اهمیت)؛
2. اصطلاح‌يابي مقدماتي توسط افرادي آگاه به آرایه‌های ادبی و مسلط به عرفان اسلامی؛
3. بررسی تفصیلی اصطلاحات و تشخیص معانی گوناگون آنها براساس ابیات و شواهد متعدد ذیل اصطلاحات؛
4. ارزيابي مدخل‌هاي تشکيل شده توسط شورای علمی عرفان ادبی (افرادي متخصص و با سابقه بیشتر)؛
5.  تشخيص روابط مدخل‌ها با يکديگر و تعيين جايگاه هر يک از آنها ذيل رده‌هاي گوناگون عرفان ادبي.

به منظور بررسی تفصیلی مدخلهای یافت‌شده، تعاریف، شیوه‌نامه‌ها، پژوهش‌هایی زیربنایی در مباحث ادبی و نیز دوره‌هایی آموزشی (برای تربیت نیروی متخصص) تدارک دیده شد که در متن مقدمه فرهنگ نامه، تعاريف، شيوه‌نامه‌ها، مصوبات ساختاري، مصوبات ادبي و .. به طور کامل تبيين شده است.

ساختار اين فرهنگ‌نامه به چه صورت است؟

فرهنگ نامه عرفان ادبي هر مدخل را در دو بخش اصطلاحات مستقر و کاربردهاي غير مستقر مورد بررسي قرار داده است که بخش اول، بيان گر اصطلاحات مستقر عرفان ادبي است که علاوه بر اين که معنای درونی و حقیقی آن، معنایی عرفانی همراه با پس زمينه ي احساسي و عاطفي است، دارای استقرار (تکرر استعمال یا کاربرد وضع‌کننده) در معنای یادشده مي باشد. اما بخش دوم، کاربردهايي را بيان مي کند که اگر چه داراي معنایی عرفانی همراه با پس زمينه ي احساسي و عاطفي است اما از استقرار کافي در متون ادبيات عرفاني برخوردار نيست.

در فرهنگ نامه با ساختاري متشکل از محورهای ذیل به تبيين هر مدخل پرداخته شده است:

1. توضیحات مدخل: بخش توضیح ذیل هر مدخل متکفل بیان معنای آن مدخل است که طبق قواعد تفسیری متناسب با متون ادبی استخراج شده است و هدف از آن، تطبیق آن معانی با مفاهیم دیگر دانش‌ها به‌ویژه عرفان نظری و عملی نیست. اين توضيح، به دو شکل اجمالي و تفصيلي ارائه مي شود؛ توضیح اجمالی عبارت از بيان اجمالی و مختصر معانیِ مدخل‌های عرضه‌شده می‌باشد که به‌عنوان وجه ممیزی برای تشخیص اصطلاحات مشترک لفظی به کارمی‌رود و توضيح تفصيلي در بر گيرنده توضيح اصطلاح با توجه به بطن عرفانی اصطلاحات، حال و هوای حاکم بر اصطلاح، مناسبت و مشابهت معنای عرفانی با معنای ظاهری و حسی اصطلاحات و نکاتی دیگر است.

2. روابط: در ذیل هر مدخل، در بخشی نیز روابط اصطلاح‌نامه‌اي مدخل با مدخل‌های دیگر توضیح داده شده است.

3. شواهد: در ذیل هر مدخل فرهنگ‌نامه، بخشی به ارائه ابیات شاهد آن اصطلاح اختصاص داده‌شده که در حکم مستندات علمیِ این فرهنگ‌نامه است. در ذیل شواهد اصلی هر مدخل، معنای کوتاه آن نیز به نثر بیان شده است.

مسئله ديگر، رده‌بندي و تقسيم‌بندي اصطلاحات عرفان ادبي است.

شايد بتوان گفت، مهم‌ترین معضل ساختاری در عرفان ادبی، رده‌بندی و تقسیم جامع و مانع اصطلاحات این فن است که پس از بررسی چند مدل پیشنهادی، مدل ذیل مورد تصویب شورای علمی گروه قرار گرفت که به ترتیب اهمیت و بسامد در عرفان ادبی، متشکل از این رده‌هاست:

1) عاشقانه؛ اصطلاحات رده عاشقانه عرفان ادبی، بیشتر بر پایه تشبیه عشق عرفانی به عشق مادی بنا شده‌اند؛ بنابراین حال و احساس ظاهری این اصطلاحات، عشق مادی و پس‌زمینه احساسی (تم) درونی و عرفانی آن‌ها، عشق عرفانی است.

2) مستانه؛ اصطلاحات مندرج در رده ي مستانه، بیشتر بر پایه تشبیه حال و هوای سُکرِ عرفانی به احوال ناشی از مستی مادی بناشده‌اند؛ بنابراین حال و احساس ظاهری این اصطلاحات، مربوط به مستی مادی و حال و هوای سکر یا مستیِ عرفانی است. در رده مستانه، سیر و سلوک عرفانی، گویی بزمی خمری است که در آن، شیوه و آلات می‌گساری مادی، حکم طریق و اسباب سلوک را دارند.

3) رندانه (قلندرانه)؛ رند در لغت به افراد حیله‌گر و غدار، اوباش، سفله و اراذل، لاابالی و بی‌قید، باهوش و زیرک و رسواکننده ي ریاکاران و فریبکاران گفته می‌شود؛ همه این معانی به گونه‌ای تشبیهی در معنای باطنی و عرفانی رند تعبیه شده است. رندی در عرفان ادبی، احساس دوری و تنفر از ریا و ظاهرگرایی است که به عارفان و سالکان صادق دست می‌دهد

4) سالکانه؛ اصطلاحاتی که حول محور سالک و سلوک بوده، بدون شائبه عشق و مستی و رندی، بر این راه دلالت می‌کند، سالکانه است که این‌گونه اصطلاحات، حول سه محور سالک (رهرو، سالک)، راهنما و هادی سلوک (شیخ، پیر، راهبر) و سلوک (راه، طریقت، رهروی) دور می‌زند؛ بنابراین، اصطلاحات سالکانه اصطلاحاتی است پیرامون عرفان عملی که البته به‌صورت احساسی و بدون تم عشقی مستی و قلندری شکل گرفته است

5) عارفانه (معرفتی)؛ اصطلاحاتی که در مورد هستی و مراتب آن، انسان و وجود وی، عارف و احوال عارفانه (نه سالکانه) او، معارفی را بیان می‌کند، عارفانه است

6) زاهدانه؛ اصطلاحات زاهدانه، واژگانی هستند که به‌صورت احساسی، معانی مربوط به زهد ممدوح را بیان می‌کنند و یا در جهت ترویجِ این راه، مطالبی را به نحوِ پند و اندرز ارائه می‌کنند. بار استعاری و احساسیِ این‌گونه اصطلاحات، بسیار ناچیز است.

با کوشش مستمر، زیرشاخه‌های رده‌های مذکور با توجه به خود اشعار و اصطلاحات عرفانی‌ادبی،با جزئیات گسترده‌ای تنظیم گشته است که نو بودن این کار بر اصحاب فن پوشیده نیست.

 در پایان خوب است به منابع استفاده شده در فرهنگ‌نامه نیز اشاره فرمایید.

اين منابع شامل مهم‌ترين کتاب‌ها و ديوان‌هاي شعر عرفاني هستند که به شرح زير مي‌باشند:

 حدیقه‌الحقیقه؛ سیرالعباد الی المعاد؛ طریق‌التحقیق؛  تحریمه القلم؛  دیوان سنایی غزنوی؛  دیوان عطار نیشابوری؛  منطق‌الطیر؛  الهی‌نامه؛ مصیبت‌نامه؛ اسرارنامه؛ مختارنامه؛  دیوان شمس؛  مثنوی معنوی؛  دیوان حافظ شیرازی؛ دیوان عراقی؛ دیوان جامی؛ مثنوی هفت‌اورنگ؛ دیوان خواجوی کرمانی؛ مثنوی روضه‌الانوار؛ دیوان ابن‌فارض مصری؛ ترجمان‌الاشواق؛ ذخائرالاعلاق؛ دیوان مرتجلات محیی الدین؛  قصیده تائیه؛ دیوان الحلاج؛ مناجات و الهی‌نامه خواجه عبدالله انصاری؛ دیوان شمس مغربی؛ دیوان قاسم انوار؛ کلیات سعدی شیرازی؛ ابتدانامه بهاءولد؛ انتهانامه بهاءولد؛ ولدنامه بهاءولد؛ گلشن راز شبستری؛  دیوان صائب تبریزی؛ دیوان بیدل دهلوی؛ دیوان شاه نعمت‌الله ولی کرمانی؛ دقائق الطریق احمد رومی؛  اسرارالشهود اسیری لاهیجی؛ دیوان اسیری لاهیجی؛ دیوان فیض کاشانی؛ کلیات شیخ بهایی؛ دیوان اسرار حاج ملا هادی سبزواری؛ دیوان امام خمینی (ره)؛ دیوان فروغی بسطامی؛ دیوان هاتف اصفهانی؛ دیوان سیف فرغانی؛ دیوان خاقانی شروانی؛ مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی؛ دیوان وحشی بافقی؛ دیوان اوحدی مراغه‌ای؛ دیوان هلالی جغتایی؛ دیوان ابوسعید ابوالخیر؛ دیوان باباطاهر همدانی؛ دیوان بابا افضل الدین کاشانی.

 در پژوهش حاضر، این منابع اصطلاح‌یابی شده‌اند. استفاده از برخی از این منابع در پژوهش و ارجاع به آنها برای مخاطب، نیازمند توضیحاتی علمی بوده که در متن مقدمه فرهنگ‌نامه ارائه شده است.

در پايان لازم است از استاد فرزانه جناب حجت الاسلام والمسلمین یزدان پناه که گروه عرفان ادبی را از راهنمایی‌ها و ارشادات خود بهره‌مند ساختند تشکر کنيم. همچنين از همه محققان گروه عرفان ادبي که با تلاش خستگي‌ناپذير خود اين اثر ارزشمند را به جامعه علمي تقديم کردند به ويژه جناب حجت‌الاسلام دکتر مسعود اسماعيلي که عهده‌دار نظارت بر جلسات شوراي علمي عرفان ادبي هستند  تقدير و تشکر کنيم.