در گفتگو با جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای علی‌محمد قاسمی محقق محترم معجم موضوعی قرآن کریم (منشور قرآن) مطرح شد:

گزارشی از فعالیت‌های انجام شده در مورد معجم موضوعی قرآن کریم یا منشور قرآن در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

در ابتدا لطفا بفرمایید معنای معجم چیست؟

این واژه اصطلاحاً به دسته‌بندی‌های لفظی یا موضوعی که دارای محتویات مرتب، مبوّب، تقسیم بندی شده باشند اطلاق می شود.

آیا معجم موضوعی قرآن پیشینه‌ای هم دارد؟

نگارش معجم موضوعی قرآنی سابقه‌ای دیرینه ندارد، بلکه می‌توان گفت: قدیمی‌ترین معجمی که در بین دانشمندان شیعه برای قرآن نگاشته شده است، بحارالانوار است که مرحوم مجلسی (آن را در دوران صفویه تألیف و) قبل از هر باب و موضوعی همه آیات مربوط به آن موضوع  خاص را همراه با تفاسیرشان ذکر کرده است. ایشان با این کار ارزشمندی که انجام دادند کمک شایانی به فهم آیات مربوط کردند؛ ولی شاید به جهت وسعت این کتاب گرانسنگ و هدف آن که پرداختن به روایات بود نتوانستند همه موضوعات قرآنی را استقصا نموده و آیات مربوطه را جمع‌آوری نمایند؛ یعنی در کل بحارالانوار حدود 90 موضوع اصلی و 1400 موضوع فرعی آمده است؛ در حالی که موضوعات قرآنی به مراتب بیش از این تعداد است؛ البته معاجم دیگری نیز نگارش یافته‌اند که هرکدام نقایصی دارند که در جای خود به آن پرداخته شده است ولی به عنوان نمونه به برخی از آن ها اشاره می شود:

یکی از معاجم موضوعی قرآن مجید «الجامع لمواضيع آیات القرآن الکریم» تألیف  محمد فارس برکات است یکی از معایب این معجم این است که از تنظيم و ترتيب منطقي برخوردار نيست در این معجم عناوين و موضوعات کلي به ترتيب ذيل آمده ­است:

الهيات، عبادات، ايمان، جهاد و هجرت، رسالت، يوم القيامة، محرمات، احکام و حدود، قصص و تاريخ،‌ بني‌اسرائيل، نصارا، مسائل اجتماعي، کفر، فساد و اجرام و فسق، نفاق، شرک ومشرکان، ضرب‌المثلها، علم، انسان،‌ ابليس ياشيطان، جن، شعرا، اخلاق حميده و ترغيب به آن، اخلاق مذموم و نهي از آن و همينطور نهي از گناهان.

در مورد اين ترتيب و تنظیم، سؤال‌هاي فراواني مطرح است که به برخي از آنها اشاره مي‌کنيم؛ و آن اينکه شعرا، چه ويژگي داشتند که به عنوان موضوعي کلي در رديف سائر عناوين آورده شد؟ مگر شيطان از جن نيست ؟ (کهف/50) چرا در اين تقسيم‌بندي قسيم جن قرار داده شده است؟ آيا فساد، اجرام و فسق غير از «گناهان»‌ هستند که جايگاهي خاص در بين عناوين پيدا کرده اند؟ چرا در اين تقسيم‌بندي کلي، شعرا، مشرکان و شيطان جايگاهي مخصوص خود دارند ولي مؤمنان از هيچ جايگاهي برخوردار نيستند؟ چرا در کنار شرک، مشرکان آمده است ولي در کنار ايمان، مؤمنان نيامده است؟ آيا جهاد و هجرت غيراز عبادات است که خود موضوعي کلي قلمداد شده­است؟ و....

ایراد دیگر معاجم موجود فقدان ملاک و معيار جمع‌آوري آيات است آيا ملاک و معیار جمع‌آوری آیات را می‌توان صرفا همان روش پيروي از واژه‌ها و کلمات دانست؟ در این صورت چه فرقی معجم موضوعی با معجم‌هاي لفظي دارد؟ آيا جمع‌آوري تک­تک کلمه‌ها مي‌تواند بيانگر تمام معارف و موضوعات قرآن باشد؟ يا آنکه درموارد زيادي ترکيب کلمات و مضمون جملات مفهم معانيي مي‌باشند که واژه‌ها به تنهائي نمي‌توانند آن معنا را افاده کنند؟ به عنوان مثال، اگر به قصد يافتن صفات خداي متعال در قرآن کريم جستجو کنيم به بسياري از آيات برخورد مي­کنيم که دارای مفهومی هستند که دلالت بر برخی اوصاف الهی می­کنند؛ (مانند: علم،‌ قدرت، حکمت، رحمت، ربوبيت، و...) بي­آنکه الفاظ آیات شریفه دلالتی بر آن اوصاف داشته باشند؛ در حالي که مثلا در «المعجم المفهرس لمواضيع القرآن الکريم» تألیف محمد حسن الحمصی, در مورد اوصاف الهی، تنها به ذکر آياتي بسنده شده است که مثلاً داراي واژه علم و مشتقات آن بوده و مربوط به علم الهي باشد. و بسياري از معاجم ديگر نيز چنين کرده­اند. اين رويه در مورد سائر صفات الهي هم کم و بيش جريان دارد و کمتر مواردي است که آیاتی آمده باشد که تنها دلالت مفهومی داشته باشد.

برای توضیح بیشتر به یک نمونه دیگر به صورت موردی می‌پردازیم مثلا در موضوع «برزخ» در بیشتر معاجم اولاً: تنها به آياتي بسنده شده است که داراي واژه برزخ است و به آيات فراوان ديگري که به روشني برخی مسائل برزخ را مطرح مي­کنند کوچکترين اشاره­اي نشده است به طوري که پژوهشگر هنگام بررسي آيات برزخ در چنین معجمی، ممکن است گمان کند که همه آيات برزخ در قرآن، فقط همين آيات است.

ثانياً: در کنار آيه 100 مؤمنون که واژه برزخ در آن، اشاره به وجود عالم برزخ (عالم بين دنيا و آخرت) دارد، آيات 25 فرقان و 55 الرحمن که منظور از برزخ در آن‌ها غير از عالم برزخ است نيز آورده شده است در حالي که هيچ‌گونه ارتباطي با برزخ «به معناي عالم بين دنيا و آخرت» ندارند. از سوئي ديگر مي‌بينيم «المعجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم»‌ تألیف محمد بسام رشدی الزین نيز همين کار را کرده است. اما «الجامع لمواضيع آیات القرآن الکریم» هيچ اشاره‌اي به اين موضوع مهم قرآني ندارد. و اين در حالي است که «‌فرهنگ قرآن» تألیف محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم سعي کرده است همه موضوعات جنبي اين موضوع را فحص و بررسي نموده در ذيل عنوان کلي «برزخ» بياورد کما اينکه در همه موضوعات قرآني از چنين شيوه­اي استفاده کرده است؛ و اين خود اگرچه در خور تحسين­است ولي جبران نقص تنظیم معجم  به صورت «الفبائي» آوردن موضوعات کلي را نمي­کند.

    روشن­است که نبودن معيار و ملاک خاص، يا رعايت نکردن آن در جمع­آوري موضوعات، اشکالات مزبور را به همراه خواهد داشت.

لطفا فواید معجم موضوعی قرآن را بیان فرمایید.

معجم موضوعی قرآن فواید فراوانی دارد از جمله:

• با تبویب و تقسیم‌بندی آیات، زمینه تفسیر موضوعی و کشف زوایای مجهول بسیاری از معارف قرآنی فراهم می‌شود؛
• تفسیر ترتیبی آیات هم به سهولت انجام می‌پذیرد؛ چرا که با تکیه بر معجم موضوعی آیات، تفسیر برخی آیات به وسیله برخی دیگر انجام می‌پذیرد؛
• با مشاهده مجموعه آیات مربوط به هر موضوع در معجم، به خوبی می‌توان آیات متشابه را به محکمات ارجاع داد.

آیا معاجم موضوعی طبق شیوه‌های خاصی تدوین شده‌اند؟

بله؛ تدوین معاجم موضوعی دارای شیوه‌های مختلفی است چنانکه در تفاسیر موضوعی نیز چنین است بر همین اساس بنیان‌گذاری شده‌اند؛ یعنی در باب تفسیر موضوعی سلایق و روش‌های متعددی وجود دارد.

لطفا بفرمایید روش شما در تهیه و تنظیم معجم موضوعی چگونه بوده است؟

در این معجم همه موضوعات قرآن طبق شیوه «الله محوری» جمع‌آوری و تنظیم می‌گردند و این بهترین شیوه است؛ چرا که

اولاً ترتیب بین عناوین هر موضوعی، حتی المقدور ترتیبی منطقی است مگر در مواردی که امکان چنین ترتیبی وجود نداشته باشد؛ با این روش قرآن‌پژوه، به راحتی می‌تواند از جایگاه و ارتباط موضوعات با یکدیگر در نظام برگرفته از قرآن به آسانی آگاهی یابد.

ثانیاً همه موضوعات قرآنی، به بخش‌هايي كلي تقسيم گشته سپس عناوین جزئيِ متناسب و مرتبط، در ذيلشان قرار مي‌گيرند به طوري كه ممكن است هر كدام يا برخي از اين عناوین جزئي، خود، موضوعی كلي براي عناوین جزئي‌تر ديگری باشند.

ثالثاً همه آیات دلالت‌کننده بر یک موضوع (چه به نحو دلالت مطابقی یا التزامی یا تضمنی)، جمع‌آوری و به آن‌ها پرداخته می‌شود و در جایگاه مناسب خود قرار می‌گیرند.

رابعاً علاوه برآیات دال بر یک موضوع احیاناً آیات نافی آن، ذیل یک عنوان کلی و در زیرمجموعه‌های متفاوت و به طور منظم گردآوری می‌شوند تا مفسر موضوعی به راحتی بتواند آن را جمع‌بندی و مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. مثلا آیات اثبات کننده شفاعت و آیات نافی شفاعت یا آیات دال بر اختیار انسان و آیات نافی آن، یا آیات دال بر تحت موضوعات خود و همه آن‌ها تحت عنوان شفاعت، جبر و اختیار، آورده شده‌اند.

خامساً موضوعات مرتبط، با توجه به سیاق و لحاظ قرائن کلامی موجود در آیات قبل و بعد، استخراج گشته و در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و سپس تقسیم‌بندی متناسب با آن‌ها انجام می‌پذیرد.

به چه مناسبت نام معجم، منشور گذاشته شده است؟   

منشور حجمی هندسی است که دارای یک زاویه راس است ونور سفید پس از عبور از منشور به هفت رنگ رنگین کمان تجزیه می‌شود. از آن‌جا که این معجم یک محور رئیسی به نام «الله محوری» دارد و الله  نورالسموات والارض است و قرآن کریم نیز سراسر نور است و از طریق این منشور به موضوعات مختلف معارف اسلامی تجزیه می شوند که آن‌ها نیز انوار رنگارنگ  معرفت می‌باشند این نام برای منشور انتخاب شده است.

محورهای اساسی معجم موضوعی شما کدام است؟

محورهای اساسی معجم موضوعی قرآن (منشور قرآن) عبارتند از:

خداشناسی؛ جهان‌شناسی؛ انسان‌شناسی؛ راه‌شناسی؛ راهنماشناسی؛ قرآن‌شناسی؛ اخلاق در قرآن؛ جامعه و تاریخ در قرآن؛ حقوق وسیاست در قرآن؛ اقتصاد در قرآن.

کدامیک از محورهای مزبور تا کنون تهیه و تدوین شده است؟

آنچه که از بخش‌های معجم تهیه شده و با نظارتی هرچند مختصر به صورت نرم‌افزار و کتاب، بخشی از انسان‌شناسی (انسان بعد از دنیا یا معاد) باعنوان حیات جاوید است.

بخش‌های زیر نیز تحقیق آن انجام شده و در مرحله نظارت است:

• خداشناسی با حدود 14800 استشهاد به آیات؛
• جهان‌شناسی با حدود 4500 استشهاد به آیات؛
• انسان‌شناسی با حدود 6000 استشهاد به آیات؛
• راه و راهنماشناسی با حدود 15300 استشهاد به آیات.

ولی در مورد بقیه محورها هنوز فعالیتی صورت نگرفته است. البته بخش معاد که خود قسمتی از محور انسان‌شناسی است و حاوی استشهاد به بیش از 9000 آیه و دارای بیش از 5000 عنوان می‌باشد، در پاییز 97 منتشر شده و امیدواریم بخش جهان‌شناسی هم به فضل الهی تا اواسط سال 1400 آماده نشر شود.

روابط عمومی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به نوبه خود از بیش از دو دهه زحمات جناب حجت‌الاسلام و المسلمین قاسمی در به ثمر نشستن این فعالیت تقدیر و تشکر می‌کند.

برای ورود به سایت منشور قرآن کریم به نشانی زیر مراجعه فرمایید.

http://manshoor.iki.ac.ir/