دانش پژوه:حميد آريان

چکیده:

عقل يکي از مهمترين ابزارها و منابع  کسب  معرفت انسان است.  مسئله نقش عقل در تفسير قرآن محور پژو هش اين رساله است و مقصود از آن بررسي تأثير و دخالت عقل به عنوان قوه درک حقايق و ارزش ها و نيز مدرکات اين قوه در فرآيند کشف معناي آيات قرآن و مراد و مقصود خدا از آنهاست که مستلزم تحليل و بررسي معني و اقسام عقل و تفسير، امکان و شرايط نقش آفريني عقل در تفسيروتحليل و تبيين انواع  کارکرد هاي آن در اين زمينه مي باشد.

اين پژوهش با هدف تحرير نظريه اي قابل دفاع در باره  نقش عقل در تفسير قرآن و نيز احصاء وبررسي انواع کارکردهاي قوه عاقله و مدرکات عقلي در فرآيند تفسير آيات قرآني صورت مي پذيرد که دراتخاذ منطق و رويکردمناسب تفسيري و برگزيدن  روشصحيحاستفاده از عقل در کشف مراد و مقصود  آيات  الهيکارساز است. نوع پژوهش بنيادي و روش تحقيقدر مقام  مطالعهو گردآوري اطلاعات ، کتاب خانه اي و در بررسي و حل مسئله توصيفي- تحليلي  يا تحليلي ـ تبييني است و در مقام داوري صبغه عقلي دارد.

در اين رساله پس از تنقيح معنايي عقل و تفسير، امکان  و شرايط نقش آفريني عقل در تفسيراز ديدگاه انديشمندان و مفسران مسلمان  در ذيل سه رويکرد اصلي عقل گرايي، نص گرايي و باطن گرايي بررسي شده است.مفسران نص گرا بر محوربودن ظاهر نصوص ديني اعم از قرآن و روايات در فهم مراد خدا تاکيد دارند و براي عقل حداکثر نقشي ابزاري قائلند.اهل حديث با تاکيد بر نص گرايي افراطي، جايگاهي براي مدرکات عقلي در فهم آيات قائل نيستند. اشاعره عملا نصوص ديني را مقدم مي دارند و اخباري ها ديدگاهي مشابه اهل حديث در نفي اعتبار و کارايي عقل دارند. اصحاب مکتب تفکيک نيز تنها عقل فطري را طبق اصطلاح خاص خود در تفسير معتبر مي دانند و عقل برهاني را معتبر نمي شمارند.

باطن گرايان اسماعيلي معناي حقيقي آيات را در باطن آنها و از راه تاويل باطني جست و جو مي کنند و براي عقل در اين زمينه اعتبار و نقشي قائل نيستند. متصوفه اگر چه نقش عقل را درفهم ظاهر آيات منکر نيستند اما رسيدن به معناي مراد الهي از آيات را  در تاويلات باطني  و از راه واردات قلبي  مي دانند  که در آن عقل جايگاهي ندارد.

عقل گرايان ضمن تاکيد بر  لزوم به کارگيري عقل در فرآيند تفسير قرٱن ارزش زيادي براي  آن در اين زمينه قائلند و هم مدرکات عقلي را در فهم مراد خدا معتبر و موثر مي دانند. منتهي نظر معتزله در اين باب  حداکثري است و بر  اصل واساس قرار دادن عقل در تفسير و تاويل  آيات متشابه تاکيد دارد.  ماتريديان و تعدادي از انديشمندان اشعري ديدگاهي حداقلي دارند و در بخشي از آيات بر به کارگيري  عقل و مدرکات عقلي تاکيد دارند و همه جا عقل را مقدم نمي دارند. شيعه ديدگاهي ميانه دارد و عقل قطعي اعم از بديهي و برهاني را شايسته قرينيت در  کشف مر اد خدا مي داند.

عقل دو کارکرد عمده در تفسير قرآن دارد: ابزاري و استقلالي. مهمترين کارکردهاي ابزاري عقل در تفسير عبارت اند از: فهم زبان شناختي و ادبي  متن قرآن و منابع تفسير به ويژه روايات ، تمييز و دسته بندي انواع گزاره هاي توصيفي و هنجاري قرآن،ايضاح و تبيين دقيق مفاد آياتي که در قالب قياس‌هاي منطقي و برهان‌هاي عقلي القا شده‌اند، کشف و استنباط ارتباط معنايي و محتوايي آيات با ساير منابع تفسير، و آشکار ساختن لوازم معنايي و دلالت­هاي غير مستقيم آيات.

درکارکرد استقلالي مدرکات عقلي به مثابه قرينه در فرآيند تفسير کارسازند. گاهي به صورت قرينه معينه و به نحو اثباتي تعيين کننده مراد خدا مي شوند که اين کمتر است. اما غالبا به عنوان قرينه سلبي مي گويند چه چيزي مقصود آيه نيست. رفع يد از ظاهر بدوي ، تخصيص بعضي عمومات، معنايابي درست متشابهات در حوزه اسماء وصفات الهييا عصمت انبياء، تشخيص و فهم درست مجاز در اسناد، همچنين سنجش و ارزيابي منابع تفسير و آراي تفسيري از کارکردهاي استقلالي عقل در تفسير قرآن است.

کليدواژه ها:عقل، تفسير قرآن،نقش عقل در تفسير، عقل گرايي، نص گرايي، باطن گرايي،اهل حديث، اشاعره، اخباري ها، مکتب تفکيک، شيعه، باطنيه، متصوفه، معتزله، نو معتزليان.کارکرد ابزاري عقل، کارکرد استقلالي عقل.

استادان راهنما:

حجت الاسلام والمسلمين محمـود رجـبي

حجت الاسلام والمسلمين غلام رضا فياضي

استاد مشاور:

حجت الاسلام والمسلمين احمد واعظي

زمستان  1389