اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق، یکی از آثار تولید‌ شده در مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی^(ره) است. این مرکز پژوهشي در راستاي فراهم آوردن زمينه تدوين دائرةالمعارف فلسفه اخلاق اسلامی، روشن ساختن ساختار اصطلاحات آن و تعیین جايگاه هریک از اصطلاحات، به تدوين و عرضه اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق پرداخته است. در این اثر، اصطلاحات فلسفه اخلاق در قالب رده‌هاي کلي اين رشته ساماندهي و روابط نموداري اصطلاحات (اعم و اخص، مرجح و نامرجح و اصطلاحات وابسته) و مشترکات لفظي شناسايي و معرفی شده است. به مناسبت رونمایی اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق در بیست ‌و دوم آذر 1397، گروه فلسفه اخلاق دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی، مصاحبه‌ای با دکتر مجتبی مصباح، دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی^(ره) و عضو شورای علمی و ناظر اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق به شرح ذیل ترتیب داده است.

سؤال: فلسفه اخلاق چيست، اهميت و جايگاه آن را در ميان علوم انساني اسلامي چگونه ارزيابي مي‌کنيد؟

دکتر مجتبی مصباح: فلسفه اخلاق از فلسفه‌های مضاف است که درباره مبادی تصوری و تصدیقی اخلاق بحث می‌کند. برخی مباحث آن عبارت‌اند از: خوب و بد به چه معناست؟ باید و نباید یعنی چه؟ معیار ارزش اخلاقی چیست؟ آیا ارزش‌های اخلاقی واقعی هستند یا نه؟ آیا گزاره‌های اخلاقی مطلق هستند یا نسبی؟ ارتباط گزاره‌های اخلاقی با دیگر گزاره‌ها به لحاظ منطقی چگونه است؟

اما پاسخ اینکه «فلسفه اخلاق در میان علوم انسانی چه جایگاهی دارد؟» آن است که بخشی از علوم انسانی جنبه دستوری و توصیه‌ای دارد؛ یعنی درباره این است که ما در عرصه‌های مختلف زندگی انسانی و اجتماعی چگونه باید عمل کنیم. طبعاً این باید و نبایدهای مطرح در علوم انسانی، نیازمند یکسری مسائل مبنایی است؛ یعنی این باید و نبایدها برخاسته از یکسری مبانی شکل می‌گیرد که عموماً در فلسفه اخلاق بررسی می‌شود. بنابراین، فلسفه اخلاق به حل بخش دستوری و توصیه‌ای علوم انسانی کمک شایانی می‏کند و از این نظر برای علوم انسانیِ مورد قبول، مبناسازی می‌نماید. بر این اساس، برای تحول در علوم انسانی و اسلامی‌سازی علوم، به مبانی فلسفه اخلاقی نیاز داریم.

سؤال: نقش فلسفه اخلاق در فرايند تحقق تمدن نوين اسلامي و الگوي پيشرفت پنجاه ساله کشور که مورد تأکيد مقام معظم رهبري است و به‏تازگی همه فرهيختگان حوزه و دانشگاه را موظف به تأمل درباره آن و ارتقای آن کرده‌اند، چیست؟

دکتر مجتبی مصباح: : یکی از مبانی این سند، مبانی ارزش‌شناختی است، که به همین مبانی فلسفه اخلاقی اشاره شده است. افزون بر این مبانی، در بخش آرمان‌ها نیز به ارزش‌های بنیادین اشاره و برخی نام برده شده است. در بخش تدابیر این سند نیزکه راهکارهایی ارائه ‌شده، دست‌کم در یک‌‏چهارم تدابیر پیشنهادی، به ارزش‌های اسلامی اشاره شده است که طبعاً مبنای اینها مباحث فلسفه اخلاقی است و مباحث فلسفه اخلاقی برای ابهام‌زدایی از مفاهیمی که در اینها به کار رفته، مفید خواهد بود؛ البته پیشنهاد مفاهیم و ارزش‌های بیشتر و دقیق‌تر می‌تواند بر غنای این سند بیفزاید.

سؤال: نقش و جايگاه اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق در توسعه اين دانش و در پژوهش‌هاي مربوط به اين رشته علمي چيست؟

دکتر مجتبی مصباح: اصطلاح‌نامه به یک معنا، زبان مشترک اهالی و صاحب‌نظران یک علم است. پس همان‏طورکه زبان، نقش تفاهم را میان اهالی یک منطقه ایفا می‌کند، یعنی سبب می‌شود افراد مختلف زمانی که با یکدیگر صحبت می‌کنند، حرف یکدیگر را بفهمند، از آنجا‌ که علوم بر اصطلاحات خاص مبتنی است، اگر آن اصطلاحات خاص را نداشته باشیم، آن هم‌زبانی حاصل نمی‌شود؛ یعنی گویا هرکس دارد به زبان خاص خودش صحبت می‌کند. تفکیک و فهم نظریات رقیب، وجه تمایزشان از هم، دقت در بیان و جلوگیری از مغالطات مشترک لفظی، دلایل نیاز به اصطلاح‌نامه در هر علم است. در واقع اصطلاح‌نامه کمک بسیاری به صاحب‏نظران یک علم می‌کند که بدانند چه می‌گویند، دیدگاه رقیب را درست متوجه شوند، آن را درست ارزیابی و نقد کنند، و درست وجه اختلاف نظرشان را با افراد دیگر تبیین نمایند. فکر می‌کنم اصطلاح‌نامه کمک بزرگی برای پیشبرد هر شاخه و هر رشته علمی است.

سؤال: اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق چه نقشی در تدوین دائرةالمعارف فلسفه اخلاق اسلامی می‌تواند داشته باشد؟

دکتر مجتبی مصباح: مقالات دائرةالمعارف استانداردهای خاصی دارد. برای مثال، زمانی که راجع به یک موضوع پژوهشی، کتاب یا رساله علمی نوشته می‌شود، در آن کتاب یا رساله می‌توان خیلی مفصل راجع به آن مطلب صحبت کرد و اگر واژه یا عبارتی ابهام دارد، می‌توان با عبارت‌پردازی‌های مختلف مقصود خود را بیان کرد؛ اما یکی از ویژگی‌های مقالات دائرةالمعارفی مختصر بودن آن است؛ یعنی باید در عین اختصار، جوانب مختلف آن موضوع علمی و پژوهشی را بررسی و در عین حال دقیق تبیین کرد. اگر قرار باشد دقت، فدای اختصار مطلب شود، مطلب آسیب می‌بیند. راهش این است که از واژگانی کاملاً دقیق، تعریف‌شده و مورد قبول برای اهالی فن استفاده کنیم. اینجاست که نقش اصطلاح‌نامه برای آنانی که می‌خواهند مقالات علمی ـ پژوهشی و دائرةالمعارفی بنویسند، خیلی روشن می‌شود؛ یعنی باید از حداقل واژگان استفاده کنند و مطلب را برسانند. اصطلاح‌ها همین کار را می‌کنند؛ یعنی به جای آنکه محقق، مطلب را به زبان عامیانه توضیح زیاد بدهد، برای مجموعه‌ای از مطالب و محتوا، اصطلاح خاص وضع می‌کنند؛ اما این اصطلاح باید در عرف آن علم شناخته شده باشد. اینکه ما از چه واژگانی در تفصیل، تبیین و پردازش مطلب استفاده کنیم، برای مقالات به‏‌خصوص دائرةالمعارف خیلی مهم است. اصطلاحات یکی از راه‌های فشرده‌سازی مطالب عمیق علمی است؛ یعنی در واقع، مجموعه مطلبی که در جای خاصی قبلاً توضیح داده شده، در قالب یک اصطلاح فشرده می‌شود و از آن می‌توان درتوصیف و تبیین نظریه‌ها استفاده کرد، بدون اینکه حجم مقاله زیاد باشد؛ یعنی مقاله دائرةالمعارفی با وجود اصطلاح‌نامه می‌تواند خیلی دقیق و مختصر نوشته شود.

سؤال: از دیدگاه حضرتعالی، نقاط قوت و ضعف اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق چیست؟

دکتر مجتبی مصباح: این اصطلاح‌نامه شامل حدود 1500 اصطلاح است که از حدود 150 منبع و از میان حدود 23 هزار اصطلاح استخراج گردیده، تک تک این اصطلاحات در شورای علمی مرکز دایرةالمعارف بحث، بررسی و انتخاب شده است. از میان اصطلاحات مترادف، اصطلاح مشهورتر و معروف‌تر به ‌

عنوان مرجح انتخاب شده و به دیگر اصطلاحات مترادف که کمتر کاربرد دارند، به‌ عنوان نامرجح ارجاع داده شده ‌است. اصطلاحات مرتبط نیز توضیح داده شده و به ارتباط منطقی اصطلاحات هم توجه گردیده است.

در این اصطلاح‌نامه به اصطلاحات اعم، اخص و وابسته نیز اشاره شده و این اصطلاحات در نموداری درختی ترسیم شده‏اند. این ویژگی‌ها برای محقق مهم است تا اینکه تنها تک‏واژه‏ای را بداند و بخواهد درباره آن تحقیق کند. معمولاً اصطلاح‌نامه‌های دیگر، تنها به اصطلاح اشاره می‌کنند، نه اصطلاحات معادل یا مرتبط یا عام و خاص آن. اصلاً نمودار درختی آن را ترسیم نمی‌کنند تا ارتباط منطقی اصطلاحات تعیین شود و

 اگر بخواهند به اصطلاحات نزدیک به آن اشاره کنند، در مقاله دائرةالمعارف به آن می‌پردازند، نه در اصطلاح‌نامه.از آنجا ‌که قرار بود این اصطلاح‌نامه برای فلسفه اخلاق اسلامی تدوین شود، باید تنها به اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی اشاره می‌کرد، اما با توجه به اینکه اندیشمندان اسلامی، به‌‏ویژه در فلسفه‌های مضاف، با فلسفه‌های رقیب تبادل علمی و فرهنگی دارند و حتی در منابع اسلامی، دیدگاه‌های رقیب نقل، توصیف، تبیین، نقد و ارزیابی می‌شود، محققان، هم باید با اصطلاحات غربی آشنا باشند و هم مصطلحات فلسفه اخلاق اسلامی را که واضعش مسلمانان بوده‌اند، بدانند. پس یکی دیگر از ویژگی‌های این اصطلاح‌نامه، جامعیت آن است که اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی و غربی را دربرمی‌گیرد.ویژگی دیگر اینکه، زمانی که در منابع اسلامی می‌خواهیم مطلبی را بیابیم، به طور سنتی باید آن را در علوم دیگر جست‏وجو کنیم؛ چون فلسفه اخلاق با این نام یکی از علوم نوپدید ـ و در حوزه فلسفی ما به طور مجزّا ـ است. کتاب‏های کلامی، اصول فقهی و اخلاقی، مطالبی درباره فلسفه اخلاق گفته‌اند که در تدوین این اصطلاح‏نامه از آن منابع استفاده و از آنها در منابع نام برده شده است، در حالی که در کتابخانه‌ها در رده کتب فلسفه اخلاق رده‌بندی و شناخته نمی‌شوند.