حکم اشتغال زنان به لحاظ فقهی با توجه به هدف از آفرینش و کمال زن

مقدمه

ادعای نگارنده آن است که آموزه­های کلامی قطعی می­تواند و باید در استنباط فقهی نقش آفرین باشد. بدین معنا که فقیه مستنبط نمی­تواند بدون نظرداشت باورهای کلامی به استنباط فقهی بپردازد. در این نوشتار، این مدعا به طور تطبیقی تبیین می­شود.

یکم. ملاک حکم شرعی

چنان­که در جای خود ثابت شده، احکام فقهی دائر مدار مصلحت و مفسده واقعی هستند؛ بدین معنا که شارع مقدس کاری را که برای رسیدن انسان به هدف از آفرینش مصلحت داشته باشد، واجب یا مستحب اعلام می‌کند؛ در سوی مقابل، کاری را که برای رسیدن انسان به هدف از آفرینش مفسده داشته باشد، حرام یا مکروه دانسته است.

دوم. عقل منبعی

چنان­که در جای خود ثابت شده، عقل ـ در عرض نقل ـ به عنوان یکی از منابع کشف احکام شناخته شده است. بدین معنا که اگر عقل در جایی مصلحت و مفسده را به طور قطعی تشخیص داد، می­تواند به حکم شارع در این باره پی ببرد.

سوم. هدف از آفرینش انسان

در جای خود ثابت شده که هدف از آفرینش انسان، قرب الهی است، و دین مسیر رسیدن به این هدف را به انسان نشان می­دهد. در این باره تفاوتی میان زن و مرد نیست، هرچند ممکن است دین، راه­های خاصی را برای مرد و راه­های خاصی را برای زن و نیز راه­های مشترکی را برای هر دو در نظر گرفته باشد.

چهارم. راه خاص رسیدن به هدف از آفرینش برای زن

بر اساس تعالیم دین مبین اسلام، کمال زن ـ افزون بر انجام سایر احکام مشترک با مردان مانند نماز و روزه و... به مادری، شوهرداری و خانه­داری است. آری، نهاد کوچک خانواده، اگر محیطی سالم و معنوی باشد، می­تواند فضای جامعه را نیز سالم و معنوی سازد. به دیگر سخن، سالم و ناسالم بودن جامعه معلول سالم و ناسالم بودن خانواده است و در این راستا نقش زن بیشتر از مرد برجسته می­شود. ناگفته پیداست که آنگاه که دین، نان­آوری را وظیفۀ مرد می­داند و تلاش او را در این عرصه، جهاد در راه خدا تلقی می­کند، نقش بی­بدیل زن در فراهم‌نمودن آرامش مرد و نیز تربیت فرزندان، بیش از پیش روشن می­گردد؛ چنانکه آیات و روایات، جهاد زن را به حسن شوهرداری و کمال او را در مادربودن دانسته و فضایل فراوانی را برای شوهرداری و مادربودن بیان کرده است، از همین روست که خدای سبحان، آن لطافت و مهرورزی که به زن داده به مردان نداده است، چراکه لازمه و ابزاری مهم برای انجام این مسئولیت خاص به شمار می­روند. از این همه دانسته می­شود که مهم­ترین راهی که زن باید بپیماید تا به قرب الهی برسد، شوهرداری و انجام وظایف مادری است. در سوی مقابل، هر کاری که معارض با این وظیفه باشد، می­تواند او را از قرب الهی دور سازد.[1]

پنجم: حکم فقهی اشتغال زنان

اشتغال زنان در کارهای غیرضروری، ـ آنجا که خانواده به درآمد زن نیازمند نیست و جامعه نیز برای این شغل نیازی به زن ندارد ـ در فرضی که شوهر نیز او را برای خروج از منزل منع نکرده باشد، به لحاظ فقهی چه حکمی دارد؟

توضیح سوال: بی­گمان، امروزه جامعه، در برخی عرصه­ها نیاز به زنان دارد؛ مانند درمان زنان بیمار، تعلیم دانش­آموزان و دانشجویان دختر و .... . این قبیل کارها را کارهای ضروری می­دانیم که باید به قدر کفایت، برخی زنان به این مهم بپردازند. اما برخی کارها چنین نیستند، مانند فروشندگی لوازم غیرزنانه، رانندگی ماشین­های سنگین، اشتغال در ادارات دولتی و ... . فرض را نیز بر این می­گیریم که محیط کار مفسدۀ اخلاقی ـ به معنای خاص ـ برای زن نداشته باشد.

پاسخ: اشتغال در بیرون از خانه یا حتی درون خانه ـ در فرض سوال، که ضرورتی برای آن وجود ندارد ـ به طور طبیعی و قهری می­تواند به ازدست­رفتن روح لطیف زنانگی و از دست­رفتن جذابیت مرد برای زنان بینجامد و خواسته یا ناخواسته اثر خود را در امر مهم تربیت بگذارد.

بنابراین با توجه به هدف از آفرینش زن، به نظر می­رسد نمی­توان در این جا حکم به اباحه کرد، چرا که اشتغال زن، موجب کندی یا ممانعت زن در مسیر رسیدن به هدف آفرینش، می­شود، ازاین­رو مفسده دارد. ازاین­رو، با توجه به آموزۀ کلامی هدف از آفرینش، دست­کم باید حکم به کراهت داد. همچنین با نگاهی دیگر می­توان برای خانه­داری و تربیت فرزندان، کف و سقف­هایی را در نظر گرفت. اگر کار در بیرون از خانه، موجب از دست دادن کف شود، این کار حرام است. اگر موجب از دست دادن سقف ـ به توجه به ظرفیت و توانایی فاعل و قابل ـ شود، می­توان حکم به کراهت داد.

بله، در فرضی که این کار از کمال شوهرداری و تربیت فرزند نکاهد، یعنی حضور و عدم حضور در خانه تأثیری در کمال شوهرداری و تربیت فرزندان نداشته باشد،[2] یا ساعات کار بیرون از خانه یا نوع کار چنان باشد که هیچ تأثیری در حسن انجام وظایف زن نداشته باشد، می­توان حکم به اباحه داد. والله العالم.

ششم. برخی فتاوا

برخی فتاوی مراجع معظم تقلید دربارۀ اشتغال زنان عبارت­اند از:

حضرت امام خمینی(ره)

- اگر شوهر شاغل بودن زن را صلاح نداند، و شاغل بودن زن باعث از هم پاشيدن زندگى زناشوئى شوهر شود، آيا شوهر حقّ ممانعت او را دارد يا نه؟

ج‌

- اشتغال زن اگر موجب تضييع حقوق زناشوئى شوهر نباشد مانع ندارد، ولى بيرون رفتن زن از خانۀ شوهر منوط به اجازۀ شوهر است.[3]

- آيا زن مى‌تواند بدون اجازۀ شوهر از منزل خارج گشته و در مؤسّسه‌اى مشغول كار شود؟

ج‌

- كار كردن زن در بيرون منزل اگر منافى با حقوق زناشوئى شوهر نباشد با حفظ حجاب إشكال ندارد، ولى خروج زن از منزل منوط به اجازۀ شوهر است.[4]

حضرت آیت الله تبریزی (ره)

آيا اشتغال زنان در جاهايى كه محل مراجعۀ مردان است، جايز است؟

[جواب]

باسمه تعالى؛ با حفظ حجاب و مشروعيت شغل، در صورتى كه خوف وقوع در حرام نباشد، مانعى ندارد، و الله العالم.[5]

حضرت آیت الله بهجت (ره)

ـ اشتغال زنان در مواردى كه شغل آن‌ها صد در صد مورد نياز جامعه نيست (مثل ادارات) و نيز خانواده نياز مبرم به حقوق دريافتى آنان ندارند، (فقط به اين عنوان كه زن هم عضوى از خانواده و اجتماع است و بايد در مسائل روزمرّه دخيل باشد)، چه حكمى دارد؟

ج. كار كردن زن، مانعى ندارد؛ ولى بايد خارج شدن از خانه با رضايت شوهر باشد و از اختلاط و ارتباط با مردها پرهيز كند.[6]

ـ اشتغال زنان در ادارات اگر ارباب رجوع آنان مردان نيز باشند، چه حكمى دارد؟

ج. اشكال دارد.

ـ كار كردن زن در جايى كه نامحرم هست، چه حكمى دارد؟

ج. اشكال دارد.[7]

حضرت آیت الله مکارم شیرازی

- آيا اشتغال زنان در اداراتى كه محلّ مراجعه مردان است جايز است؟

جواب: با رعايت شئون اسلامى اشكالى ندارد.[8]

ـ از قديم الأيام كار در خارج خانه بر دوش مردان بوده است. اكنون به خاطر جهل بعضى از مردان، برخى از مشاغل اجتماعى را، كه نياز به بودن زن نمى‌باشد، به آنها محوّل كرده‌اند. آيا صحيح است كه بعضى از زنان، مشاغل مردان را بدست بگيرند، در حالى كه طبيعت براى هر يك از زن و مرد، مشاغل مختصّ به خود را قرار داده است؟

جواب: اشتغال زنان به كار، با حفظ جهات شرعى، حرام نيست. ولى بى‌شكّ مسألۀ تربيت فرزندان براى زنان مهمتر است.[9]