حجت‌الاسلام والمسلمين محمد ايزدي‌تبار (مسئول گروه کتابشناسي و نمايه‌نويسي):

کتاب 9 جلدي«المعجم الموضوعي لمنتخب الکتب الفلسفية» آماده انتشار است

لطفا در آغاز، محتواي علمي اين اثر پژوهشي را اجمالاً معرفي بفرماييد

بسم الله الرحمن الرحيم با حمد و ستايش پروردگار عالميان و سلام و درود بر پيامبر گرامي اسلام و خاندان پاکش خداوند منان را شاکريم که عنايتش را شامل حالمان کرد تا بتوانيم يکي ديگر از فعاليتهاي پژوهشي مرکز دائرة المعارف علوم عقلي اسلامي را که نتيجه تلاش بي وقفه تعدادي از محققان بزرگوار مرکز است آماده عرضه نماييم. اين محصول که چکيده و نمايه‌سازي تعدادي از منابع فلسفي است، شامل 25000 چكيده، 62000 نمايه ترکيبي و 1400 کليدواژه است كه در مركز پژوهشي دائرة‌المعارف، با شيوه‌اي خاص تهيه شده تا در اختيار علاقه‌مندان علوم عقلي قرار گيرد.

در اينجا مناسب است هريک از اين سه اصطلاح را به اختصار توضيح دهيم:

چکيده، عبارتي کوتاه و گويا از محتواي يک مطلب از متن است که با توجه به هدف چکيده‌سازي، ضوابط ويژه‌اي نيز در تهيه آن رعايت شده است.

نمایه، عبارتی کوتاه، گویا و بیانگر عنوان مطلبی علمی‌ـ کاربردی در متن مورد نمایه است که با آن، دستیابی سریع به موضوعات گوناگون متون امکان‌پذیر می‌شود.

كليدواژه، واژه‌اي است براي دستيابي به نمايه، به عبارت ديگر كليدواژه دلالت دارد بر موضوعي علمي كه در نمايه از جهتي مورد بررسي قرار گرفته است، خواه آن كليدواژه يك اصطلاح علمي باشد يا اسم شخص يا فرقه يا مكتب يا زمان يا مكان و يا قاعده علمي.

ازآنجاکه هدف اصلي نمايه‌نويسي، امكان دستيابي كاربران به مطالب علمي متن مورد نظر است و استفاده آسان و سريع از نمايه‌ها از طريق كليدواژه‌ها امكان‌پذيراست و دستيابي به نمايه‌ها بر اساس موضوعات علمي مورد نياز، بدون كليدواژه‌ها به آساني امكان‌پذير نيست، تعيين كليدواژه نقش و اهميت محوري دارد.

و در يک کلام مي‌توان گفت هدف از همه اينها، آسان‌سازي، سرعت‌بخشي و جامعيت‌دادن به پژوهش‌هاي علوم عقلي اسلامي است.

مراد از «منابع منتخب» که در عنوان کتاب اشاره شده چيست؟

عناوين منابعي که در اين اثر چکيده‌نويسي شده‌اند بدين شرح است:

1. متن الاشارات والتنبيهات/ ابن‌سينا
2. المبدء و المعاد/ ابن سينا
3. النجاة/ ابن سينا
4. شرح الاشارات و التنبيهات (به جز بخش منطق)/ خواجه نصيرالدين طوسي
5. قبسات/ ميرداماد

و 29 اثر فلسفي از ملاصدرا که به شرح زيراست:

1. مفاتيح الغيب
2.  شرح الهداية الاثيريه
3. المظاهر الالهية
4. رسالة الحدوث
5. زاد المسافر
6. اتصاف الماهية بالوجود
7. اجوبة المسائل الجيلانية
8. اجوبة المسائل الکاشانية
9. اجوبة المسائل النصيرية
10. اجوبة مسائل بعض الخلان
11. اصالة جعل الوجود
12. اکسير العارفين
13. الحشر
14. الحشرية
15. رسالة الشواهد الربوبية
16. الفوائد
17. المسائل القدسية
18. الواردات القلبية
19. ايقاظ النائمين
20. الخلسة
21. رسالة القضاء و القدر
22. رسالة في التشخص
23. رساله اتحاد العاقل و المعقول
24. رساله خلق الاعمال
25. رساله سريان الوجود
26. رسالة المزاج
27. لمية اختصاص المنطقة بموضع معين
28. کسر اصنام الجاهلية
29. متشابهات القرآن

از سي و چهار منبعي که نام برده‌ايد، بيشتر آنها (29 اثر) از آثار صدرالمتألهين شيرازي است؛ با اين‌حال، جاي مشهورترين اثر فلسفي ملاصدرا يعني اسفار اربعه در اين مجموعه خالي است! آيا دليل خاصي دارد که اين اثر چکيده‌نويسي نشده است؟

براي پاسخ به اين سؤال لازم است به تاريخچه اين مجموعه اشاره‌اي شود. پيش از تاسيس مركز پژوهشي دائرة‌المعارف، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني با همكاري بنيادي كه درباره ملاصدرا پژوهش‌هايي را انجام مي‌داد، اقدام به چكيده نويسي و نمايه نويسي آثار ملاصدرا کردند. با توجه به اينكه كتاب اسفار ملا صدرا قبلاً توسط مرکز ديگري چكيده و نمايه نويسي شده بود، تصميم گرفته شد کار مشترک اين دو مرکز با ديگر آثار ملاصدرا آغاز شود و پس از پايان كار، چكيده‌ و نمايه‌هاي اسفار نيز بررسي و در صورت نياز بازنويسي يا تكميل شود. اما همكاري اين دو مركز ادامه نيافت و كاربرگ‌هاي نوشته شده نيز بايگاني شد. پس از راه‌اندازي مركز دائرة‌المعارف، اين كاربرگ‌ها به دائرة‌المعارف واگذار شد تا اين تحقيقات نيمه‌کاره را به انجام برساند. با پايان يافتن چکيده‌نويسي ساير آثار ملاصدرا، با توجه به هزينه زياد اين فعاليت و نبود بودجه و کمبود محققان توانا، شوراي عالي مرکز تصميم به توقف چکيده‌نويسي منابع گرفت و ديگر مجالي براي چکيده کردن اسفار اربعه ـ که خود پروژه سنگيني بودـ نماند. بنابراين همان آثار پايان‌يافته ملاصدرا با ضميمه شدن چند كتاب مهم فلسفي ديگر كه قبلا در مركز پژوهشي دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي چكيده و نمايه شده بود ادغام و آماده انتشار است.

در توضيحات شما اشاره شده که برخي آثار، در مراکز ديگر نيز مورد تحقيق و پژوهش قرار گرفته‌اند؛ چه تفاوتي ميان فعاليت‌هاي تحقيقاتي شما با ديگر مراکز مشابه است؟

چكيده‌نويسي و نمايه‌زني منابع مهم، و کارهايي از اين دست، پيشينه‌اي مشابه در بعضي از مراكز تحقيقاتي داشته است؛ ولي برخي مراکز در چکيده‌نويسي، به تخليه کامل متن روي آوردند؛ يعني محقق همه برداشت‌هاي خود از يک متن را به عنوان چکيده آن متن استخراج مي‌کند. اين کار، از يک سو، با رعايت اختصار و گويايي چكيده‌ها ناسازگاري عملي دارد و از سوي ديگر، امكان دستيابي سريع به محل درج همة مطالب مورد نظر را با مشکل روبرو مي‌سازد؛ زيرا فراواني اطلاعاتي كه ذيل يك موضوع قرار مي‌گيرند، معمولاً محقق را ناچار مي‌کند تا براي دستيابي به مطلب مورد نظر خود، متن‌هاي مربوط به همة آنها را ببيند، كه اين كار مستلزم زمان زيادي است. مشکل ديگري که در اين شيوه وجود دارد، سليقه‌اي شدن چکيده‌هاست. يعني وقتي بنا بر تخليه کامل متن باشد، برداشت‌هاي محققان چکيده‌نويس و کاربران از يک متن يکسان نخواهد بود.  ولي در شيوه‌اي که مرکزپژوهشي دائره‌المعارف در پيش گرفت، به‌جاي تخليه کامل متن، محققان سعي کردند در چکيده‌نويسي، با دقت زياد، ريزترين موضوعات مندرج در متن را استخراج کنند. ولي برداشت از يک متن را به عهده مخاطبان بگذارند که بي‌گمان اين شيوه مطمئن‌تر و کاراتر خواهد بود. 

کوتاه سخن آنکه، صرف نظر كردن از تخليه كامل متن و به جاي آن توجه ويژه به دقت در آدرس‌دهي و محدود كردن دامنه مطالب در چكيده‌ها و تركيبي‌كردن نمايه‌ها، از ويژگي‌هاي اختصاصي چكيده‌ها و نمايه‌هاي اين مركز است كه در مقايسه با كارهاي مشابه در مراكز ديگر بي‌سابقه است.

اگر امکان دارد شيوه اين مرکز در به‌کارگيري نمايه‌هاي ترکيبي براي چکيده‌هاي مطالب را به‌صورت کاربردي و با جزئيات بيشتر بيان فرماييد ؟

در اين شيوه، نخست چكيده‌هايي از محتواي مطالب متن به شيوه‌اي تعليمي و گويا تهيه مي‌گردد و سپس، براي هر کدام از چكيده‌ها، نمايه‌هايي تركيبي و كاربردي ساخته مي‌شود. آن‌گاه هر يك از اين نمايه‌ها ذيل كليدواژه يا كليدواژه‌هايي قرار مي‌گيرند. براي استفاده از اين مجموعه، پژوهشگري که در پي مطلبي مي‌گردد، چند راه براي دستيابي به نشاني محل درج مطلب خود دارد. طبيعي‌ترين، دقيق‌ترين و كوتاه‌ترين راه اين است كه برابر حروف الفبا، كليدي‌ترين واژه خود را جست‌وجو كند تا در ذيل آن، نمايه‌هاي تركيبي مربوط به آن كليدواژه را بيابد و از ميان آنها، نمايه يا نمايه‌هاي مورد نظر خود را برگزيند و پس از آن، از طريق آنها چكيده‌هاي مربوط به نمايه‌هاي انتخاب شده را ملاحظه كند و با مطالعه آنها، به‌دست آورد كه آيا نشاني مورد نظر، مطلبي مناسب با موضوع تحقيق او را دربر دارد يا خير؟ در صورتي كه محتواي چكيده، بيانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت و چون چكيده‌ها حالت تعليمي دارند و از گويايي لازم برخوردارند، محقق مي‌تواند به‌سرعت متن را بفهمد و مطلب مورد نظر خود را از آن استخراج كند.

براي روشن شدن ارزش نمايه‌هاي موضوعي دو مثال از نمايه‌هاي همين اثر مي‌آوريم:

1. براي عنوان «علم» کليدواژه‌هاي متعددي در نظر گرفته شده است که يکي از کليدواژه‌ها «العلم» (فن) است. پژوهشگر با مراجعه به اين کليدواژه، به مطالبي از قبيل اقسام علم، تداخل علوم، تفاوت و تمايز علوم، ملاک افضليت يک دانش بر دانش ديگر و ترابط العلوم در قالب نمايه‌هاي متعدد با آدرس هاي فراوان دست مي يابد.
2. ذيل کليدواژه «راسخون في العلم» 84  نمايه ثبت شده است و مباحثي مانند: راسخان در علم چه کساني هستند و چه صفاتي دارند، تشبيه و تنزيه و تأويل آيات از نگاه راسخان در علم، اخذ به باطن و ظاهر قرآن، عقايد آنان در موضوعات گوناگون از واجب تعالي گرفته تا ممکنات، قابل دستيابي است.

گفتني است، با توجه به اينكه تدوين چكيده مختصر، گويا و داراي جنبه تعليمي، به فهم دقيق متن‌هاي تخصصي و تحليل روشن از آن نياز دارد، اين مركز، براي تهيه چكيده‌ها تنها، از پژوهشگران فاضل بهره برده است و چكيده‌هاي تهيه شده آنها نيز توسط پژوهشگران ديگري، با متن‌هاي اصلي مقايسه شده و اصلاح گرديده‌اند.

آيا اين‌گونه آثار، که چکيده مطالب منابع هستند، محققان را از مراجعه به منابع بي‌نياز مي‌سازند؟ و يا اينکه تنها دستيار و کمک‌کار پژوهشگران به‌شمار مي‌آيند؟

معمولاً پژوهشگران به گزارش ديگران از متون اعتماد نمي‌كنند. بنابراين، چكيده‌هاي تهيه شده هرگز مورد اعتماد كامل محققان قرار نمي‌گيرند. از اين رو، مخاطبان به ناچار بايد خود متون را ببينند و مطالب مورد نظر خود را مستقيم از آن به‌دست آورند، امّا همان‌گونه که پيش‌تر نيز اشاره شد، هدف در تهيه چكيده و نمايه‌هاي تركيبي اين است كه محققان بتوانند دقيق‌ترين نشاني را از مطالب مورد نظر خود به‌دست آورند، نه اينكه با استفاده از چكيده‌ها از متون اصلي منابع مستغني شوند و آنها را به‌كلي رها كنند و بدون چكيده و نمايه تركيبي، به آساني و با سرعت نمي‌توان محل درج مطالب را به صورت دقيق يافت.

لطفا کمي هم درباره قالب‌هاي عرضه اين محصول توضيح دهيد. آيا اين اثر تنها در قالب کتاب عرضه شده يا به‌صورت لوح فشرده نيز عرضه شده است؟ و اگر چنين است چه تفاوتي ميان کتاب و لوح فشرده وجود دارد؟

بله اين اثر افزون بر عرضه آن در قالب کتاب 9جلدي، به‌صورت نرم‌افزار نيز عرضه شده است. ولي درباره عرضه نرم‌افزاري آن، بايد يادآور شوم که دو نوع لوح فشرده در اين زمينه عرضه مي‌شود؛ يکي لوح فشرده جامع، که خود مستقل است؛ ديگري لوح فشرده همراه کتاب، که اين‌دو با هم تفاوت دارند.

اما لوح فشرده جامع: اين لوح فشرده دربردارنده متن منابع به دو صورت حروف‌چيني يا اسكن، چكيده‌ها، نمايه‌ها، کليد‌واژه‌هاي اين كتاب‌ها و اصطلاح‌نامه فلسفه است.

اين نرم‌افزار داراي امكانات فراوان و قابليت جست‌وجوهاي ساده و پيشرفته متعددي است و به‌وسيله آن، مي‌توان به تناسب نرم‌افزار تهيه شده از راه‌هاي مختلف از متن، چكيده‌ها، نمايه‌هاي كتاب و اصطلاح‌نامه‌ فلسفه  بهره برد. اين نرم‌افزار به‌صورت مستقل و به عنوان نسخه جامع عرضه شده است.

نوع ديگر، لوح فشرده همراه است كه به کتاب پيوست شده است و به همراه آن عرضه مي‌شود. اين لوح فشرده متن تايپ‌شده يا اسكن‌شده نسخه‌اي از منابع را دربردارد كه استخراج چكيده‌ها، نمايه‌ها و ارجاعات (به صفحه و سطر) بر اساس آن نسخه بوده است. اين لوح فشرده، دو فايده براي کاربران دارد: اول آنکه، در صورت در دسترس نبودن اصل اين نسخ، مي‌توانند به آن مراجعه كنند؛ دوم آنكه، وجود متن تايپ‌شده بيشتر منابع در اين لوح فشرده، قابليت جست‌وجوي لفظي را فراهم آورده است.

در پايان اگر نکته‌اي است که نيازمند توضيح مي‌دانيد، بفرماييد

شايسته است از همگي کساني که در پديدآوردن اين اثر ما را ياري رساندند و به نحوي در توليد اثر سهمي داشته‌اند تقدير و تشکر شود. از رياست عاليه موسسه حضرت علامه مصباح يزدي دامت برکاته گرفته تا رياست محترم مرکز جناب حجت‌الاسلام والمسلمين دکتر احمد ابوترابي و مديران زحمت‌کش مرکز به‌ويژه جناب حجت‌الاسلام آقاي دکتر اکبر راشدي‌نيا که مسئوليت مستقيمي در اين امر داشته‌اند و نيز همه محققاني که در اين فعاليت، با ما همکاري داشته‌اند صميمانه سپاسگزاريم.