مشروطه اسلامی

زندگی و اندیشه سیاسی آخوند خراسانی

عليرضا جوادزاده

كتاب مشروطه اسلامی: زندگی و اندیشه سیاسی آخوند خراسانی پژوهشي است در قلمرو تاريخ و انديشه سياسي معاصر كه با تلاش پژوهشگر ارجمند دكتر عليرضا جوادزاده نگارش يافته و در440 صفحه وزيري به همت معاونت پژوهشي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) و معاونت پژوهشي دانشگاه معارف اسلامي منتشر شد.

معرفي كتاب

موضوع زندگي و انديشة سياسي آخوند ملامحمدکاظم  خراساني از سه جهت داراي اهميت است: 1. برجستگي علمي آخوند در تاريخ اجتهاد شيعه؛ 2. رهبري ايشان در نهضت مشروطيت ايران؛ 3. ارتباط موضع و انديشة سياسي وي با وضعيت سياسي حال و آيندة ايران.

از حدود دو دهه قبل، اهتمام به تبيين زندگي و انديشة سياسي آخوند خراساني، افزايش چشمگيري يافته است. برخي نويسندگان که به نظام‌هاي سياسي دموکراتيک غربي گرايش دارند و مبناي مشروعيت حکومت‌ها را خواست مردم مي‌دانند، با تکيه بر برخي اسناد، گزارش‌ها و تحليل‌ها از مواضع سياسي آخوند در دورة نهضت مشروطيت ايران، کوشيده‌اند تفکر ايشان را به‌نوعي سازگار با انديشه‌هاي مردم‌سالار غربي، و در نقطة مقابل ديدگاه سياسي فقهاي شيعه نشان دهند؛ به‌ويژه آنکه آخوند در مقام عمل، از نظامي حمايت کرد که به‌ظاهر در عرض نظام مبتني بر ولايت فقيه بود.

بر اين اساس،  پرسش محوري  کتابِ «مشروطه اسلامي: زندگي و انديشه سياسي آخوند خراساني»، به نسبت ميان انديشة آخوند در مشروعيت حکمراني و موضع مشروطه‌خواهي وي بازمي‌گردد.

چکيدة مباحث کتاب در مقام پاسخ به اين سؤال، به شرح ذيل است:

پاسخ به اين پرسش که «انديشة سياسي آخوند ‌ملامحمدکاظم خراساني دربارة مشروعيتِ حکومت در عصر غيبت (شرايط حکمران) چه بود و اين انديشه چه نسبتي با مشروطه‌خواهي وي داشت؟»، مبتني بر تقسيم انديشة سياسي به دو قسمِ «انديشة سياسي ثابت» و «الگوي سياسي» است. «انديشة سياسي ثابت»، مجموعه‌اي از گزاره‌هاي انتزاعي، کلي و دائمي در حوزة سياست است که اصالتاً ناظر به محيط سياسي نيست. در مقابل، «الگوي سياسي»، عبارت است از مجموعه گزاره‌هاي عيني در حوزة سياست که با توجه به مباني و انديشة سياسي ثابت، اصالتاً ناظر به زمان و مکان خاص بوده، در پاسخ به محيط سياسي ارائه مي‌شود.

براساس اين تفکيک، انديشة سياسي ثابت آخوند خراساني در زمينة شرايط حاکم، اعتقاد به مراتب چهارگانة طولي حاکميت معصوم(عليه‌اسلام)، فقيه جامع‌الشرايط، شيعة عادل و مسلمان فاسق بود. در نتيجه در دورة غيبت معصوم(عليه‌اسلام)، فقيه در عهده‌دار شدن مسئوليت و وظيفة حکمراني، بر ديگران تقدم دارد.

آخوند خراساني،‌ با در نظر داشتن اين انديشة سياسي ثابت و نيز ديگر انديشه‌هاي سياسي ثابت (همچون لزوم از ميان برداشتن و کم کردن ظلم حاکمان، تقابل با سلطة کفار، امربه‌معروف و نهي‌ازمنکر، و مشورت با مردم و مشارکت آنان در امر حکومت)، با ملاحظة محيط سياسي ايرانِ عصرِ مشروطيت، چنين تشخيص داد که امکان عملي حاکميت فقهاي جامع‌الشرايط در آن زمانه وجود ندارد. بنابراين ضمن توجه به مراتب بعدي شرايط حاکم (شيعة عادل و مسلمان فاسق) و نيز توجه به اصول سياسي ثابت ديگر، با برداشت و تفسيري اسلامي از قانون اساسي مشروطة ايران و متمم آن، به حمايت و سپس رهبري نهضت و نظام مشروطيت اقدام کرد. تفسير اسلامي وي و ديگر علماي مشروطه‌خواه، موجب تولد الگوي سياسي «مشروطة اسلامي» شد. اين الگو، به‌لحاظ ذهني و فارغ از مرحلة عمل، در مقايسه با الگوي سياسي «دوقطبي حاکميت» که قبل از مشروطه برقرار بود، ازيک‌سو زمينة رفع يا کاهش ظلم حکومت و دخالت بيگانگان و کفار در امور کشور را فراهم مي‌ساخت، و ازسوي‌ديگر، بستر را براي مشارکت مردم در نظام سياسي و افزايش اختيارات فقها آماده مي‌کرد؛ چنان‌که الگوي يادشده، به ‌دليل ابتنا بر ارزش‌هاي اسلامي و تقابل با سکولاريسم، با مشروطة غربي تفاوت‌هاي بنيادين داشت. آخوند خراساني و ديگر همراهان و همفکران وي، به دلايلي از جمله «عدم شناخت دقيق وضعيت ايران» و «آگاهي ناقص از ماهيت مشروطة غربي»، ‌نتوانستند الگوي «مشروطة اسلامي» را ـ‌که داراي زمينه‌هاي پيشرفت بومي ايران بودـ به مرحلة عينيت تبديل کنند؛ و درنتيجه اين الگو بيش از آنکه عيني باشد، ذهني بود. بااين‌حال به‌لحاظ تاريخي، در زمينه‌سازي الگوي سياسي «جمهوري اسلامي» تأثيرگذار بوده است.

آنچه از برخي اَسناد استنباط شده است و نيز برخي گزارش‌ها و تحليل‌ها که بيان مي‌کند آخوند مخالف برتري فقيهان در انجام وظيفة حکمراني بود و از نظر وي، مشروعيت حکومت با نظر جمعي مردم حاصل مي‌‌شود، ازيک‌سو مبتني بر خلط ميان «انديشة سياسي ثابت» و «الگوي سياسي» است و ازسوي‌ديگر، ايرادات سندي و دلالي دارد و نمي‌تواند ديدگاه مخالفِ نوشتار حاضر را ثابت کند.

خريد الكترونيكی كتاب به زودي در Eshop.iki.ac.ir