جناب حجت‌الاسلام آقاي مهدي قرباني (مسئول محترم واحد اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي):

اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي در آينده نزديک منتشر خواهد شد

در صورت امکان ابتدا توضيحي در خصوص واحد اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي مرکز دايره‌المعارف علوم عقلي بيان بفرماييد.

بسم الله الرحمن الرحيم. مرکز پژوهشي دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي در راستاي فراهم نمودن زمينه تدوين فرهنگ‌نامه‌ها و دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي و واضح شدن ساختار علوم عقلي و جايگاه اصطلاحات در هر علم با استفاده از نظرات کارشناسان و متخصصان علوم عقلي، اقدام به تدوين و عرضه اصطلاح‌نامه در رشته‌هاي علوم عقلي از جمله فلسفه سياسي اسلامي نموده است. با اين کار همه اصطلاحات فلسفه سياسي اسلامي از طريق مشخص کردن رده‌هاي کلي اين رشته ساماندهي شده، روابط نموداري اصطلاحات (اعم و اخص، مرجح و نامرجح و اصطلاحات وابسته) و مشترکات لفظي شناسايي مي‌گردند. ازاين‌رو، گروه فلسفه سياسي نيز در راستاي سياست‌هاي کلان مرکز، به تشکيل واحد اصطلاح‌يابي اهتمام داشته است.

در اين واحد، تحقق اهدافي مدنظر بوده است که به آنها اشاره مي‌شود:     

•استخراج اصطلاحات فلسفه سياسي اسلامي از منابع اصلي همراه با تعاريف آن در راستاي تدوين اصطلاح‌نامه؛
•تعيين جايگاه هر اصطلاح در ساختار کلي فلسفه سياسي تحت عنوان روابط اصطلاح‌نامه‌اي که نتيجه آن تدوين درختواره فلسفه سياسي است؛
•تعيين مدخل‌هاي دائره‌المعارفي و فرهنگ‌نامه‌اي با نظر به تعاريف و روابط اصطلاحات در راستاي تهيه و زمينه‌سازي تدوين مقالات فرهنگ‌نامه‌اي و دائره‌المعارفي.
 به منظور دستيابي به اهداف مذکور، فرايند مشخصي تعيين شد که به برخي از ابعاد مهم آن اشاره مي‌شود:

•تعيين منابع معتبر فلسفه سياسي و ارائه به شوراي علمي گروه جهت اعلام نظر و تصويب
•استخراج اصطلاحات از منابع مصوب؛
•تنظيم اصطلاح‌نامه و ترسيم نمودار؛
•ارائه اصطلاحات و اصطلاح‌نامه به شوراي علمي گروه جهت بررسي و تصويب؛
•مستندسازي اصطلاح‌نامه‌ مصوّب، از حيث منابع و تعاريف.
آنچه عرض شد معرفي اجمالي و کلي از واحد اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي است که مراحل توليد محتواي آن به پايان رسيده است و انشاءالله به زودي منتشر خواهد شد؛ در هر صورت اميدواريم تلاش‌هاي صورت‌گرفته در اين واحد بتواند بخشي از نيازهاي علمي پژوهشگران حوزه فلسفه سياسي اسلامي را تأمين نمايد.

 ضمن اشاره به مفهوم اصطلاح «فلسفه سياسي اسلامي»، ضرورت پژوهش در اين زمينه را نيز توضيح دهيد.

فلسفه سياسي يا حکمت سياسي بخشي از حکمت عملي است که عهده‌دار بررسي عقلاني اصول و قواعد سياست و امور مرتبط با آن همچون نسبت دين، ايدئولوژي و علم با سياست، نسبت اخلاق و سياست، و نيز مسائل و اهداف سياسي چون حاکميت، نوع حيات مطلوب سياسي، حکومت، مشروعيت، دولت، ملت و... است.  فلسفه سياسي همچنين در تلاش است تا معرفت به ماهيت امور سياسي را جايگزين گمان به آنها نمايد. چنين رسالتي فلسفه سياسي را در مقايسه با ديگر شاخه‌هاي علوم سياسي، از اهميت بسزايي برخوردار کرده و ضرورت پژوهش‌هاي اساسي در اين حوزه را به وضوح نشان مي‌دهد. افزون  بر اين، فلسفه سياسي ازجمله دانش‌هاي تمدن‌ساز است که در گستره تاريخ توانسته، در شکل‌گيري تمدن‌هاي مختلف تأثيرگذار باشد. تلاش براي تحقق تمدن نوين اسلامي بدون برخورداري از فلسفه سياسي منسجم و مدون‌ و توجه به ظرفيت‌هاي آن نتيجه‌بخش نخواهد بود. باوجوداين، هنوز در اين زمينه پژوهش‌هايي که بتواند چنين نيازي را به‌طور شايسته  پاسخگو باشد صورت نگرفته است. ازاين‌رو، بايد تلاش‌هاي مستمري در زمينه تبيين فلسفه سياسي اسلامي صورت بگيرد و اصطلاح نامه فلسفه سياسي اسلامي گامي آغازين در اين مسير است که توسط گروهي از اساتيد و پژوهشگران فلسفه سياسي برداشته شده است. در واقع،  با در نظر داشتن اين ضرورت‌ها بود که در دائره‌المعارف علوم عقلي گروه فلسفه سياسي تشکيل شد تا بتواند بخشي از نيازهاي پژوهشي جامعه علمي کشور را پاسخ دهد.

آيا منابع اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي منحصر به منابع اسلامي است يا منابع غربي و غيراسلامي را نيز دربرمي‌گيرد؟

منابع اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي منحصر به منابع اسلامي نبوده و به دلايلي از منابع غربي نيز در آن استفاده شده است. يکي از دلايل مهم اين است که خاستگاه برخي از اصطلاحات فلسفه سياسي، منابع فلسفه سياسي غرب است؛ براي مثال، در فلسفه سياسي کلاسيک، فيلسوفان مسلمان برخي از اصطلاحات را به اقتباس از فيلسوفان يونان باستان وارد فلسفه سياسي اسلامي کرده‌اند. همچنين در فلسفه سياسي معاصر، به‌منظور فهم و نقد فلسفه سياسي مدرن، برخي از اصطلاحات فلسفه سياسي غرب مورد توجه قرار گرفته و در منابع فلسفه سياسي اسلامي درباره آنها بحث شده است. افزون بر اين، تقريب اصطلاحات فلسفه سياسي غرب با فلسفه سياسي  اسلامي در اصطلاح‌نامه، نسبت فلسفه سياسي مسلمانان با غربي‌ها را کاملاً روشن مي‌کند و برخي تمايزهاي مفهومي در دو نوع فلسفه سياسي را آشکار مي‌سازد. همچنين وارد کردن اصطلاحات فلسفه سياسي برگرفته از آثار مسلمانان، در نمودار مشترک فلسفه سياسي اسلامي با غرب، ظرفيت‌ها و توانمندي‌هاي عقلي مسلمانان را براي پرداختن به مسائل موجود فلسفه سياسي جهان کاملاً روشن مي‌سازد. مجموعه اين موارد ما را بر آن داشت تا در تدوين اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي از منابع فلسفه سياسي غرب نيز استفاده نماييم.

گفتني است چون هدف اصلي تهيه اصطلاح‌نامة فلسفه سياسي، استخراج اصطلاحات و مباحث فلسفه سياسي اسلامي بوده، در استفاده از منابع فلسفه سياسي غرب به حد ضرورت و  تنها به اصطلاحات موجود در منابع اصلي و تأثيرگذار بسنده شده است. از ميان واژه‌هاي غربي تنها اصطلاحاتي استخراج و تصويب شده‌اند که ارتباط بالفعل يا بالقوه روشني با مباحث مطرح‌شده در منابع اسلامي داشته‌اند.

در اين مجال مناسب است توضيحي کوتاه درباره منابع اسلامي نيز بيان کنيم. مباحث فلسفه سياسي از ادوار گذشته به‌طور جدي و مبسوط در آثار عقلي مسلمانان مطرح شده است. در اين زمينه، آثار متعددي از فيلسوفان اسلامي قديم به‌طور مستقيم ارائه شده و بخش قابل‌توجهي از مباحث نيز در ضمن آثار عام علوم عقلي مورد بررسي قرار گرفته است. در عصر حاضر، به‌ويژه پس از پيدايش انقلاب اسلامي، فيلسوفان مسلمان به‌منظور پاسخ‌گويي به نيازهاي نظام اسلامي، طرح کارآمد انديشه سياسي اسلامي و بررسي و نقد شبهات غربي، آثار ارزشمندي را در مباحث فلسفه سياسي تدوين نموده‌اند. افزون بر اين، بخشي از مباحث مرتبط با فلسفه سياسي در آثار مختلف و عام مربوط به علوم عقلي انديشمندان اسلامي ارائه گرديده است. ازاين‌رو، در بخش منابع عقلي اسلامي، تمامي اين آثار در شمار منابع فلسفه سياسي اسلامي قرار گرفته و اصطلاحات موجود در آنها استخراج شده است.

 ساختار کلي اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي اسلامي چگونه است؟

پيش از بيان ساختار اصطلاح‌نامه ابتدا بايد عرض کنم که در اصطلاح نامه فلسفه سياسي حدود 1800 اصطلاح شناسايي  و  در 17 رده دسته‌بندي شده‌اند. منظور از رده  اصطلاحي است که کلي‌ترين مباحث و بخش‌هاي اصلي و مهم يک علم را نشان مي‌دهد و  مباحث و اصطلاحات زيادي از اين علم را دربرمي‌گيرد؛ به‌طوري‌که تمامي اصطلاحات آن علم در ذيل اين رده‌ها قرار داده مي‌شود. با اين توضيح، رده‌هايي که در اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي مصوب  شده‌اند عبات‌اند از: حکمت، سعادت، فضيلت، اجتماع، مدينه، مکتب،  سياست، رياست، حکومت، حاکميت، قدرت، امنيت، عدالت، مصلحت، آزادي، مشارکت و انقلاب.

اصطلاح‌نامه از سه بخش کلي و اساسي برخودار است. بخش اول مربوط به تعاريف و مستندات اصطلاحات است. در اين بخش تلاش مي‌شود براي تمامي اصطلاحات مصوب، تعاريف و يا حداقل مستندي از منابع معتبر و مصوب فلسفه سياسي ارائه شود. انتخاب تعداد تعاريف و مستندات نيز بر اساس درجه‌بندي اصطلاحات صورت گرفته است. کليه اصطلاحات در سه سطح درجه‌بندي شده و براي اصطلاحات درجه اول حداکثر تا 10 تعريف،  براي اصطلاحات درجه دو حداکثر تا 6 تعريف و بر اي اصطلاحات درجه 3 حداکثر تا 4 تعريف ذکر شده است. بخش تعاريف و مستندات يکي  از بخش‌هاي مهم اصطلاح‌نامه که مي‌تواند در تبيين مفهوم اصطلاحات فلسفه سياسي اسلامي مورد استفاده پژوهشگران قرار بگيرد.

بخش دوم اصطلاح‌نامه از روابط اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه تشکيل شده است. در اين  بخش، ذيل هريک از اصطلاحات، رابطه آن با برخي از اصطلاحات مرتبط مشخص مي‌گردد. اين روابط شامل اعم، اخص، مرجح، نامرجح و وابسته مي‌شود. اعم اصطلاحي است که اصطلاح مورد نظر ما از زيرمجموعه‌هاي آن به شمار مي‌آورد و به عبارت ساده‌تر، منظور از اعم همان مقسم است. اصطلاح اخص در مقابل اصطلاح اعم قرار دارد و مصاديق آن ذيل اصطلاح اعم قرار مي‌گيرند و معمولاً تقسيمات مربوط به اعم است. مراد از اصطلاح مرجح، اصطلاحي است که کاربرد آن، بر واژه‌هاي ديگر هم‌معنا با آن ترجيح دارد. در مقابل اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح هستند که مراد از آنها مترادف‌هايي هستند که نسبت به اصطلاح مرجح خود، کاربرد يا اهميت کمتري دارند. آخرين رابطه‌اي که ممکن است در ميان اصطلاحات باشد، رابطه وابستگي است. هدف از بيان وابسته‌ها در اصطلاح‌نامه اين است که براي دو واژه‌اي که ارتباط مرجح و نامرجح و ارتباط اعم و اخص ندارند اما ارتباط ديگري بين آنها برقرار است، اين ارتباط به‌گونه‌اي در نظام اصطلاح‌نامه نشان داده شود. در هر صورت، بخش دوم نيز از اهميت فراواني برخوردار بوده و حتي مهم‌ترين بخش اصطلاح‌نامه است که توسط اساتيد برجسته فلسفه سياسي و در جلسات متعدد علمي تعيين شده است.

بخش سوم، نمودار درختي اصطلاحات مندرج در متن اصطلاح‌نامه است. نمايش درختي اصطلاح‌نامه، بهترين شيوة نمايش ساختار کامل يک علم است و به‌روشني روابط اصطلاحات را در يك نگاه نشان مي‌دهد. اين امر به محقق کمک مي‌کند جايگاه هر اصطلاحي را در نظام کلي آن مشاهده نموده و در تحقيقات خود با تصوير روشني از آن اصطلاح به تبيين و بررسي آن بپردازد.

آنچه بيان شد تصويري کلي و اجمالي از بخش‌هاي اصلي فلسفه سياسي اسلامي است که البته براي آشنايي بيشتر با آن بايد به خود کتاب مراجعه شود.

به نظر حضرتعالي ويژگي‌هاي مهم اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي اسلامي چيست؟

برخي از ويژگي‌هاي اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي، ويژگي‌هاي عمومي اصطلاح‌نامه‌هاي مرکز دايره‌المعارف علوم عقلي است که در اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي نيز به چشم مي‌خورد. اين ويژگي‌ها را مي‌توان در اين محورها برشمرد: 1. جامعيت اصطلاحاتي که در هرکدام از اصطلاح‌نامه‌ها گنجانده شده‌اند؛ 2. دقت در گزينش اصطلاحات و روابط که بدين منظور همه اصطلاحات در شورايي متشکل از اساتيد و متخصصين برجسته فلسفه سياسي مورد بحث و بررسي قرار گرفته است؛ 3. مستند بودن تمامي اصطلاحات به منابع؛ 4. چينش تاريخي تعاريف که مي‌تواند در تبيين مفهوم هر اصطلاحي اطلاعات شاياني را در اختيار محقق قرار دهد؛ 5. تلاش شده است در حد امکان از علائم اختصاري استفاده نشود بلکه با واژه‌هاي اصلي استفاده محققين از اصطلاح‌نامه را آسان‌تر نمايد.

آنچه عرض شد ويژگي‌هاي عمومي اصطلاح‌نامه‌هاي مرکز دايره‌المعارف علوم عقلي است. افزون بر اين موارد، اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي از ويژگي خاصي نيز برخوردار است. در اين اصطلاح‌نامه بيش از 100 اصطلاح توسط شوراي محترم عملي تعريف شده‌اند که گامي مهم در تبيين مفهوم اصطلاحات فلسفه سياسي به شمار مي‌آيد. اين اصطلاحات در منابع مختلف فلسفه سياسي مورد استفاده گرفته‌اند ولي تبييني در خصوص مفهوم آنها ارائه نشده است. ازاين‌رو، براي روشن شدن مفهوم آنها، شوراي علمي فلسفه سياسي اقدام به تعريف اين اصطلاحات نمود. از ويژگي‌هاي ديگر اين اصطلاح‌نامه، تعداد زياد منابع مورد بررسي است. براي استخراج اصطلاحات، بيش از 600 جلد کتاب توسط محققين گروه فلسفه ساسي مطالعه شده است. ويژگي ديگر اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي توجه خاص به منابع فلسفه سياسي غرب است. به دليل کاربرد برخي از اصطلاحات فلسفه سياسي غرب در منابع فلسفه سياسي اسلامي، تلاش شد با اصطلاح‌يابي برخي از منابع غربي تعاريف اين اصطلاحات از منابع اصلي استخراج شود.

 در پايان اميدوارم اصطلاح‌نامه فلسفه سياسي اسلامي بتواند بخشي از نيازهاي جامعه علمي را پاسخ داده و مورد استفاده پژوهشگران اين حوزه قرار بگيرد. همچنين جا دارد از حمايت و مساعدت همه مسئولين مرکز دايره‌المعارف علوم عقلي تقدير و تشکر نمايم. در به ثمر نشستن اين اثر، اعضاي محترم شواري علمي نقش بي‌بديلي داشته‌اند که لازم است از زحمات همه اين اساتيد قدرداني نمايم. محققين متعددي در فرايند استخراج اصطلاحات با گروه فلسفه سياسي همکاري کرده‌اند که به‌طور حتم بدون همکاري آنها اين اثر به نتيجه نمي‌رسد. ضمن تشکر از همه اين عزيزان، اميدوارم بتوانيم از توانمندي علمي‌شان در ساير پژوهش‌هاي گروه بهره ببريم. بر خود واجب مي‌دانم به‌صورت خاص از قائم‌مقام محترم گروه فلسفه سياسي، جناب حجت‌الاسلام و المسلمين دکتر مهدي اميدي تشکر نمايم که در طول چندين سال گذشته، دلسوزانه مجموعه محققين همکار در گروه فلسفه سياسي را مورد حمايت قرار داده با راهنمايي‌ها و ارشادات خود مسير روشني را براي پژوهش در عرصه فلسفه سياسي ترسيم نمودند.