به گزارش روابط عمومی نشست علمي «مذاکرات جنگ هاي ايران و روس و درس هاي آن براي امروز» به همت گروه تاريخ انديشه معاصر مؤسسه با سخنرانی حجت‌الاسلام محمدصادق ابوالحسني و نقد حجت‌الاسلام دكتر ابوظاهر مظاهري، شنبه 15 دي ماه 1397  در سالن اندیشه مؤسسه امام خمینی (ره) برگزار شد.

چکیده

یکی از محورهای مهم در تاریخ معاصر ایران، بررسی استراتژى استعمارگران و سیاست پیچیده آنها براى نفوذ در ایران زمین است؛ چه در پهنه جنگ سخت و چه در عرصه جنگ نرم؛ چه آنگاه که در میدان کارزار، سرنیزه ها را بر سر دست می‌گرفتند و با فنون نظامی یورش می‌بردند و چه آن زمان که در عرصه سیاسی با ترفندهای دیپلماتیک به مدد قلم یا بیان و بنان خویش، در قالب فنون پیچیده و چندپهلو، در صدد ضربه زدن به کشورمان برآمدند.

در این راستا، به جرأت می‌توان گفت که مذاکرات سیاسی جنگهای ایران و روس تزاری یکی از تلخ ترین، خسارت‌بارترین و در عین حال، عبرت انگیزترین مقاطع تاریخ ایران است که جا دارد كتابها در اين زمينه نوشته شود و عبرت‌ها از اين مقوله گرفته آيد. آسیب‌شناسی مذاکرات مزبور و بررسی دست ها، دسیسه‌ها و ترفندهای استعمارگران در آن ماجرا، می‌تواند چراغی فروزان، فراروی دیپلماسی امروز ما برافروزد و درک صحیحی از اهداف اصلی ابرقدرت‌ها در کشف فنون دیپلماتیک و اهداف سیاسی نسبت به ایران اسلامی به دست دهد.

اگر مذاکره (negotiation) را هنر چانه‌زنی، رفع اختلاف و رسیدن به منافع مطلوب همراه با رد و بدل کردن امتیازات عنوان کنیم و بدین حقیقت خستو شویم که مذاکره، فرایندی است که در آن هر طرف درگیر می‌کوشد تا منفعتی برای خودش در پایان مذاکرات دست و پا کند، باید عناصر اساسی مذاکره را نیز در تکمیل همین سیاست مد نظر قرار دهیم.

اساساً مذاکرات سیاسی، دربردارنده چهار عنصر تعیین کننده هستند: «استراتژی»، «فرایند»، «ابزارها» و «تاکتیک‌ها»؛ که بنا به تجربه تاریخی، ابرقدرت‌ها علاوه بر عناصر فوق، از نیروهای متخصص و کارآزموده در فضای دیپلماتیک استفاده کرده و همزمان از اهرم‌های کلیدی دیگری چون فضاسازی اجتماعی (با بهره‌گیری از امپریالیسم خبری و جنگ روانی) و عنصر نفوذ غافل نیستند.

به هر روی، با بررسی مذاکراتِ جنگهای ایران و روس تزاری و واکاوی برخی عناصر سرنوشت‌ساز در شکست نظامی و دیپلماتیک ایران در عصر قاجار، به درس‌ها، عبرت‌ها و شباهت‌هایی در سیاست‌های دیروز و امروز غربی‌ها نسبت به سبک مذاکراتی که امروز در دیپلماسی با ایران پیش گرفته‌اند، می‌رسیم که برای دیپلماسی امروز کشورمان بسیار کارگشا و عبرت ‌انگیز است. درس‌های برگرفته از دوران جنگ‌های ایران و روس، تنها به خود مذاکرات و سبک آنها ناظر نمی‌باشد بلکه به فضای حاکم بر عصر مذاکرات و تحولات پیشینی و پسینی و یا مقارن آن و همچنین لوازم و اقتضائات و مقدمات و آثار آنها نیز باز می‌گردد.

عطف به این نکته، ابتدا مذاکرات گوناگون منتهی به عهدنامه گلستان و ترکمانچای را مورد بررسی قرار می‌دهیم و سپس  به درس‌های برآمده از آن و شباهت‌های سیاست استعمار با دیپلماسی امروز وی می‌پردازیم. شایان ذکر است که رویکرد عمده ما در این دو محور، بر اساس یک نگرش تاریخی به مهمترین تحولات دخیل است اما رویکردهای فلسفی و اندیشه‌ای کلان، که مبتنی بر دانش علوم سیاسی و روابط بین الملل است، موکول به فرصت دیگری می‌باشد. توجه به این نکته، از سوی ناقدین محترم ضروری است.

ما در آینه محور اول، می‌توانیم موج های گوناگون سیاست خارجی استعمارگران غرب (روس، انگلیس و فرانسه) را در قالب عهدشکنی‌ها، تغییر موضع‌ها و منفعت‌طلبی‌های چشمگیر دریابیم و تأثیر آن را بر تضعیف موقعیت سیاسی و نظامی ایران بازجوییم. این امواج از چندی قبل از آغاز اولین جنگ ایران و روس شکل ‌می‌گیرد و به عهدنامه گلستان و بعد قرارداد ترکمانچای منتهی می‌گردد. چنانچه خواهیم دید، علاوه بر شهرآشوبی روس‌ها، نقش سیاست استعمار انگلیس در تضعیف بنیه دفاعی ایران، انکارناپذیر است.