در اين جلسه که در تاريخ 98/9/26 در حاشيه نمايشگاه دستاوردهاي پژوهشي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) برگزار شد، آثار و دستاوردهاي علمي مركز دائرة‌المعارف علوم عقلي اسلامي مورد نقد محققين و پژوهشگران عرصه علوم عقلي قرار گرفت.

نخست جناب حجت‌الإسلام و المسلمين دکتر محمد بهمني مسئول انتشارات مؤسسه امام خميني مشکلی را در زمینه عرضه آثار مرجع مطرح کرده و گفتند: با توجه به اينکه دايرة‌المعارف‌ها کتاب‌هاي کتابخانه‌اي هستند نه کتاب‌هاي خانه‌اي، لذا در مقام توزيع دچار مشکلاتي هستيم، بنابراين يکي از راه حل‌هاي اين مشکل اين است که پيش از آنکه يک دايرة‌المعارفي توليد شود نويسندگان آن با توجه به شناختي که از مخاطبان خود دارند، به معرفي آثار در دست توليد پرداخته و با مخاطبان خود ارتباط برقرار کنند تا پس از انتشار، بتوان اثر را به‌راحتي توزيع کرد.

ناقد بعدي جناب حجت‌الإسلام و المسلمين دکتر مهدي قرباني مسئول واحد مقاله‌نويسي گروه فلسفه سياسي مرکز دائرة‌المعارف علوم عقلي اسلامي بود که ضمن مهم شمردن این گونه آثار، بر لزوم معرفی آنها در عرصه‌های علمی و پژوهشی کشور تأکید کرده و گفتند: با اينکه از جمله کارهاي بنيادي تهيه اصطلاح‌نامه‌هاست، اما متأسفانه امروزه شاهد هستيم که دايرة‌المعارف‌ها و کارهاي بنيادي هنوز جايگاه اصلي خود را پيدا نکرده‌اند و بر اين باورم که اگر اين کارها جايگاه خود را پيدا کنند، در زمینه پژوهش‌هاي علوم عقلی، انقلابی رخ خواهد داد. زیرا عمده پژوهش‌هايي که امروزه، هم در مقطع کارشناسي ارشد و هم در مقطع دکتري صورت مي‌گيرد، پژوهش‌هايي اکتشافي است، يعني گويا همه تلاش محققان اين است که اقوال بزرگان آن علم را استخراج کرده و بيان کنند، و برخي از اساتيد هم بر اين باورند که برای رساله دکتری همین مقدار توصیف هم کافیست؛ ولی گویا اگر دايرة‌المعارف‌ها به نتيجه رسيده و عرضه شوند، ازاين پس هيچ کار اکتشافي توجيه‌پذير نخواهد بود؛ چراکه همه اکتشافات صورت گرفته و ناخودآگاه پژوهش‌ها به‌سوی توليد علم سوق داده خواهد شد. بنابراين کار بزرگي در حال انجام است و کار بزرگ نيازمند برنامه‌ريزي بزرگي است، صِرف کار کردن  و حتي کار جهادي نيز کافي نيست، بلکه ما نياز به برنامه‌ريزي جهادي داريم، اگر برنامه‌ريزي‌هاي ما جهادي باشد بسیار زودتر به آن نتيجه نهايي خواهيم رسيد.

ايشان اضافه کرد کارهايي که در دايرة‌المعارف انجام شده باوجود مزايايي که دارد در برخي موارد انتظارات مخاطبان را برآورده نکرده است. پيشنهاد مي‌شود در تولید محصولات به گونه‌اي برنامه‌ريزي شود که در محققان و پژوهشگران ايجاد تشنگی کرده به طوري که دائما در انتظار انتشار محصول بعدي باشند.

دکتر قرباني خاطر نشان کرد به نظر مي‌رسد يکي از عواملي که موجب شده آثار مرکز دايرة‌المعارف در بين پژوهشگران، جايگاه اصلي خود را پيدا نکرده اين است که در بسياري از موارد کتاب‌ها به زبان عربي منتشر شده‌اند با اينکه بسیاری از کتاب‌هاي منبع که به آنها استناد داده شده، ترجمه فارسی آنها موجود و در دسترس محققان قرار دارند و همين عامل موجب شده بسياري از دانشجويان و حتي برخي از طلاب علاقه‌اي به استفاده از اين آثار نداشته باشند.

اين مدرّس فلسفه سياسي حوزه علميه قم افزود: کتاب‌شناسي‌هاي تهيه شده در مرکز دايرة‌المعارف نیز با اين اشکال روبه رو هستند که اساسا تهيه اين آثار با داشتن مخاطبان بسيار کم (مخاطبان خاص)، بي‌فايده به نظر مي‌رسد، و از طرفي اکنون که اين آثار عرضه شده، در برخي موارد ملاحظه مي‌شود که منبعي در فلان رشته به عنوان مرجع معرفي شده که ارتباط چنداني به آن رشته ندارد و اين موجب تشويش اذهان مخاطبان خواهد شد که گويا نویسندگان، آشنايي لازم با آن رشته را نداشته‌اند.

دکتر قرباني در پايان سخنان خود اظهار داشت تمامي فعاليت‌هايي که تاکنون در مرکز دايرة‌المعارف انجام شده با همه فوايدي که دارد، اما جاي دايرة‌المعارف را پر نمي‌کند و جامعه علمي از مرکز دايرة‌المعارف انتظار نگارش دايرة‌المعارف را دارد و اکنون بعد از گذشت حدود 20 سال کماکان محققان منتظر عرضه نخستين جلد از دايرة‌المعارف‌ها هستند.

يکي ديگر از منتقدان آثار مرکز دايرة‌المعارف جناب حجت‌الإسلام و المسلمين ابراهيم فتحي مسئول كتابخانه تخصصي علوم عقلي اسلامي مركز دائرةالمعارف بود که با اشاره به شيوه‌نامه نگارش اصطلاح‌نامه گفت: در شيوه‌نامه اصطلاح‌نامه آمده است که در تعاريف هر اصطلاح با توجه به اولويت استفاده از تعاريف منابع قديمي‌تر، از چندين منبع و تا حد ممکن از منابع درجه اول استفاده شود درحالي‌که در برخي موارد مشاهده مي‌شود که اين شيوه‌نامه رعايت نشده و با وجود تعاريف مختلف براي يک اصطلاح، تنها از يک منبع استفاده شده و در برخي موارد با وجود تعريف کامل‌تر در منبع قديمي از منبع جديدتر استفاده شده است.

پاسخ‌هاي جناب حجت‌الإسلام و المسلمين محمد کريمي قائم مقام محترم مرکز به انتقادها

ايشان در ابتدا از حاضران و ناقدان محترم جلسه تشکر کرده و در ادامه به پاسخ اشکالات مطرح شده پرداختند.

حجت‌الإسلام و المسلمين کريمي اظهار کردند: ما ادعا نداريم كه كارهاي انجام شده بدون اشكال است، لذا به‌دنبال نظرات مخاطبان و رفع آن هستيم. اما براي اينکه بتوان از کليت روند فعاليت در دايرة‌المعارف دفاع کرد بايد نگاهي به آغاز کار در اين مرکز داشته باشيم.

ايشان افزود در ابتداي فعاليت مرکز دايرة‌المعارف که حدود 20 سال پیش بود و امکانات فعلي براي تحقيق از جمله امکانات اينترنتي وجود نداشت، حضرت استاد علامه مصباح يزدي مدظله فرمودند: «قبل از نگارش مقاله دايرة‌المعارفي بايد مقدمات آن فراهم گردد»، بنابراين مديران مرکز تصميم بر تهيه مقدمات نگارش مقاله گرفتند. از مهمترين مقدمات نگارش مقاله، بحث کتاب‌شناسي در هر رشته از علوم عقلي است. در اين بخش کارهايي مد نظر بود از جمله اولويت‌بندي منابع به منابع درجه اول، درجه دوم، درجه سوم و درجه چهارم به عنوان منابع براي استخراج اصطلاح‌نامه‌ها. در اين بخش تصميم گرفته شد که منابع درجه اول «چکيده‌نويسي و نمايه‌نويسي» و این منابع و منابع درجه دوم «نمايه‌نويسي و موضوع‌نويسي» و منابع درجه سوم «فقط موضوع‌نويسي» گردد.

درزمینه کتاب‌شناسي، هدف اوليه يافتن کتاب‌ها با نگاه حداکثري بود، نه حداقلي. ازآنجاکه بيش از 15 سال قبل اين کار صورت مي‌گرفت و بسياري از فلسفه‌هاي مضاف به شکل امروزي مطرح نبود و قلمرو آنها به صورت دقيق تبيين نشده بود ـ چنانکه امروزه هم هنوز قلمرو برخي از اين علوم به‌صورت دقيق مشخص نشده است ـ بنابراين امروزه با مشخص شدن نسبي قلمرو برخي از اين رشته‌ها، اين اشکال به برخي کتاب‌ها وارد مي‌شود که قرار دادن فلان کتاب در منابع فلان رشته صحيح نمي‌باشد.

حجت‌الإسلام کريمي در ادامه توضيحات خود افزود: البته در کنار کار کتاب‌شناسي، کار اصطلاح‌يابي و اعلام نيز با هدف تهیه دايرة‌المعارف انجام شد و پس از به نتیجه رسیدن اين فعاليت‌ها، درخواست‌هايي از مراکز علمي براي استفاده از اين آثار صورت گرفت. با توجه به اينکه در ابتدا برنامه‌ای برای عرضه فعاليت‌هاي مرکز به خارج از آن نبود و کتاب‌شناسي‌ها و اصطلاح‌نامه‌ها براي استفاده داخلی آماده شده بود لذا قابليت عرضه به خارج از مرکز را نداشت، از طرفي احتمال اين داده مي‌شد که در آينده محصولات ما با روش‌هايي در مراکز ديگر استفاده و به بازار عرضه شود ـ کما اينکه هم‌اکنون اين اتفاق افتاده و عده‌اي کتاب‌شناسي‌هاي ما را تايپ کرده و در نرم‌افزارهاي خود در سايت‌ها منتشر مي‌کنند ـ بنابراين تصميم گرفته شد که اين محصولات به نام مرکز دايرة‌المعارف عرضه شود. ازآنجاکه در ابتدا هدف از تهیه نمايه‌نويسي يا اصطلاح‌يابي، استفاده محققان داخلي (نویسندگان مقالات دائره‌المعارف) بود بنابراين از متن‌هاي عربي استفاده شد و پس از تصميم بر عرضه آنها به خاطر زمان‌بر بودن ترجمه اين آثار، تصميم بر اين شد که در مرحله اول عرضه، آثار با همان شکل اوليه منتشر شده و در مرحله‌هاي بعدي، اين آثار را به‌صورت کاملاً فارسي يا کاملا عربي منتشر کنیم، که هم‌اکنون ترجمه اصطلاح‌نامه‌ها به زبان فارسي در حال انجام است.

ايشان همچنین افزود: بايد اين را هم اضافه کنم که به‌زودي سايت اصطلاحات مرکز راه‌اندازي خواهد شد و تعاريف اصطلاحات به‌صورت فارسي در دسترس خواهد بود. البته در آينده، سايت اصطلاحاتِ مرکز به زبان‌هاي عربي و انگليسي نيز مجهز شده و اصطلاحات به اين دو زبان نيز منتشر خواهد شد.

اين عضو هيئت علمي مؤسسه امام خميني‌(ره) در پاسخ به اشکال مخاطب‌شناسي هم گفت: درباره مخاطب‌شناسي چون که هدف اوليه ما تهيه محصولات براي محققان خود مرکز بود از ابتدا بحث مخاطب‌شناسي مطرح نبود اما بعد از درخواست‌هاي برخی مراکز و تصميم بر عرضه، هم‌اکنون در حال شناساندن محصولات به مخاطبان هستيم.

ايشان اضافه کرد: در بحث معرفي آثار به جامعه هدف، چند کار بايد صورت مي‌گرفت: اول اينکه محصولات در دسترس مخاطبان قرار بگيرد که يکي از بهترين روش‌ها، ارائه محصولات در محيط وب است. ما از چندين سال قبل به اين فکر افتادیم ولي به خاطر کمبود اعتبارات لازم، امکان طراحي و استفاده از سايت فراهم نبود؛ ولي با تلاش‌هايي که صورت گرفت، سايت اصطلاحات طراحي شده و اميدواريم فاز اول آن تا پايان سال 98 براي عرضه اصطلاح‌نامه‌ها و معجم‌هاي موضوعي راه‌اندازي و قابل استفاده شود.

آقاي کريمي افزود: از ديگر کارها براي معرفي آثار، حضور در محضر دانشمندان بزرگ علوم عقلي و معرفي دستآوردها به ايشان از جمله حضرت آيت‌الله العظمي جوادي آملي، حضرت آيت‌الله العظمي سبحاني، جناب آقاي پروفسور لگن‌هاوزن و همچنين حضور در مراکز علمي حوزوي و دانشگاهي و معرفي آثار به اساتيد و دانش‌پژوهان در آن مراکز بوده که از جمله مي‌توان به دانشکده الهيات دانشگاه قم، دانشگاه باقرالعلوم، مجمع عالي حکمت، اشاره کرد.

ايشان اضافه کرد برگزاري نمايشگاه آثار در مراکز علمي نيز يکي ديگر از کارها در راستاي معرفي آثار مرکز بود که تاکنون در مکان‌هاي مختلفي صورت گرفته است از جمله دانشگاه قم، دانشگاه باقرالعلوم، مؤسسه امام خميني، نمايشگاه بين‌المللي تهران و ديگر نمايشگاه‌هاي کتاب.

حجت‌الإسلام کريمي در پاسخ به اشکال آخر نيز گفت بايد توجه داشته باشيم که اصطلاح‌نامه يک استاندارد بين‌المللي است که از آن به «تزاروس» ياد مي‌شود، در ارکان اصطلاح‌نامه بيشتر بحث روابط اصطلاحات مطرح بوده و بحث تعريف و مستندات در اصطلاح‌نامه وجود ندارد.

ايشان افزود در اولين عرضه از اصطلاح‌نامه‌ها با مشورت با اساتيد، تصميم بر اين شد که متن منبعي که اصطلاح از آن نقل مي‌شود و مستند آن ذکر شود، بنابراين در برخي از منابع براي اصطلاح مورد نظر تعريفي ذکر شده بود که آورده شد و در برخي منابع تعريفي ذکر نشده بود.

آقاي کريمي گفت پس از عرضه اوليه، اشکال جدي به اصطلاح‌نامه ما اين بود که چرا براي برخي از اصطلاحات تعريف ذکر شده و براي برخي ذکر نشده و جاهايي که تعريف نقل شده چرا از منبع مهم‌تر آورده نشده است. و اين درحالي بود که در مقدمه اصطلاح‌نامه‌ها ذکر شده بود که بناي اصطلاح‌نامه به ذکر تعريف آنها نيست و هدف ما اين است که تعريف‌هاي ذکر شده درباره اصطلاحات را در هنگام نگارش مقالات دايرة‌المعارفي ذکر کرده و پس از تبيين و تحليل آنها، بهترين تعريف را ارائه کنیم. اما در هر صورت تصميم گرفته شد که در اصطلاح‌نامه‌هاي بعدي به تعدادي از تعاريف يا مستنداتي که براي اصطلاحات ذکر شده اشاره کنیم و تلاش شده که در انتخاب آنها از کتب درجه اول استفاده شود.