اين ديدار در تاریخ 98/11/19 در ساختمان مؤسسه حکمت و فلسفه (شعبه قم) و با حضور حجج اسلام آقايان دکتر احمد ابوترابي (رئیس مرکز دائرةالمعارف)، دکتر مهدي بابايي (عضو گروه اصطلاح‌نامه‌نویسی)، حسين بهاري (مسئول روابط عمومی مرکز) و جناب آقاي دکتر حميد خدابخشيان (مسئول پشتیبانی علمی مرکز) برگزار شد. همچنین از اعضای مؤسسه حکمت و فلسفه نیز حجج اسلام آقايان دکتر اسماعيل عليخاني، دکتر مهدي عبداللهي، دکتر عبدالله محمدي، دکتر محمد حسين‌زاده، و آقاي دکتر احمد شه‌گلي در این جلسه حضور داشتند.

 

در آغاز اين نشست صميمي جناب حجت‌الإسلام و المسلمين دکتر اسماعيل عليخاني با تقدير و تشکر از حضور مديران مرکزدر مؤسسه حکمت و فلسفه، از برنامه‌هاي نشست مديران مرکز با اعضاي هيئت علمي و اساتيد علوم عقلي ديگر مراکز جهت معرفي دستاوردهاي ارزشمند مرکز دائرة‌المعارف استقبال کرده و آن را باعث غناي علمي محققان و پژوهشگران دانستند.

 

دکتر عليخاني در بخشي از صحبت‌هاي کوتاه خود به معرفي گروه‌ها و فعاليت‌هاي علمي مؤسسه حکمت و فلسفه در تهران و قم پرداختند.

 

در ادامه جلسه رياست محترم مرکز پژوهشي دائرة‌المعارف جناب حجت‌الإسلام و المسلمين دکتر احمد ابوترابي ضمن گزارش کوتاهي از نحوه فعاليت‌هاي پژوهشي مرکز، به معرفي اجمالي برخي از محصولات و دستاوردهاي مرکز پرداختند.

 

اهداف مرکز دائرة‌المعارف

ايشان گفتند: هدف این مرکز تدوین دائرةالمعارف­‌هایی در رشته‌هاي علوم عقلی اسلامي است که اولا بتوانند مباني معارف اسلامي را به زبان عقل ـ  که زبان مشترک همه فرهنگ‌ها و مذاهب و مکتب‌هاست ـ به صورت جامع، مختصر، دقيق و گويا به دنيا معرفي کنند و در نتيجه راه گزارش‌هاي نادرست از اسلام و تشيع و فرهنگ اسلامي را  ببندند و زمينه پژوهش را براي پژوهشگران علوم عقلي فراهم آورند.

 

تفاوت شيوه دائرة‌المعارف‌نويسي مرکز با ديگر مراکز

عضو هيأت علمي گروه فلسفه مؤسسه امام خميني(ره) ادامه داد: برخلاف سایر مراکز دائرة‌المعا‌رف‌نويسي که مستقيما به انتخاب مدخل مي‌پردازند و بدون مقدمه مقاله‌نويسي را آغاز مي‌کنند در اين مرکز کارهایی فراتر از تدوین دائرة­المعارف انجام می‌شود که البته به نظر ما براي تدوين يک دائرة‌المعارف تخصصي مطابق با استانداردها و معيارهاي مطلوب، لازم است. ما در این مرکز با توجه به اصطلاحات و موضوعات هريک از دانش‌هاي علوم عقلي، نخست ساختار و جایگاه و نقشه جامع هريک از علوم عقلي را ترسيم مي‌کنيم. لذا برنامه‌های این مرکز در سه بخش تعریف شده است. بخش اول ایجاد زیرساخت­‌های لازم، بخش دوم فراهم کردن زمینه‌های علمي پژوهش، و بخش سوم تدوین دائرةالمعارف‌هاست.

 

اين استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: به توصيه حضرت علامه آيت‌الله مصباح يزدي (دامت برکاته) نخست نقشه هر علم  تدوين، و جايگاه هر اصطلاح در جغرافياي آن دانش مشخص شد و جايگاه اصطلاحات هر علمي تعيين گرديد تا مشترکات لفظي، مترادف‌ها، اعم‌ها، اخص‌ها و اصطلاحات مرتبط با يک اصطلاح معلوم شوند. براي اين کار تصميم گرفته شد تا فعاليت را با اصطلاح‌نامه آغاز نماييم و اين فعاليت، کار درازمدتي بود که در اکثر رشته‌هاي علوم عقلي انجام شد.

 

انواع محصولات مرکز

دکتر ابوترابي افزود: يکي از آثار مرکز، کتاب‌شناسي‌هايي است که در راستاي ايجاد سهولت، سرعت، دقت و جامعيت در پژوهش‌ها براي محققان آماده شده است.

 

آقاي ابوترابي اظهار داشت: از جمله فعاليت‌هاي تحقيقي و بسيار گسترده كه توسط اساتيد و محققان بارز در مرکز انجام شده، «چکيده‌نويسي مطالب آثار سنگين علمي» از جمله آثار ابن‌سينا، محقق طوسي، ميرداماد و صدرالمتألهين بوده است.

 

استاد ابوترابي در مورد فعاليت در حوزه فلسفه‌هاي مضاف گفت: به‌جز رشته‌هاي اصلي منطق، کلام، فلسفه و عرفان، در فلسفه‌هاي مضاف هم کارهاي زيادي انجام شده است. آغاز کار با دانش معرفت‌شناسي و سپس با رشته‌هاي فلسفه دين، فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سياسي بوده و در اين رشته‌ها از کتاب‌هاي قدماي يونان، مسلمانان و کتاب‌هاي غربي اخير استفاده شده و محصولي ترکيبي توليد شده که البته اين نوع فعاليت درباره معرفت‌شناسي بهتر از ديگر رشته‌ها انجام شده است.

 

دکتر ابوترابي در ادامه افزودند: ما هريك از فعاليت‌هاي خود را به‌طور مستقل تعريف كرده و آثار آن را به چاپ رساندیم تا كارهاي انجام شده براي پژوهشگران علاقه‌مند قابل استفاده باشد.

 

توليد نرم‌افزارهاي متعدد در مرکز

حجت‌الإسلام ابوترابي اظهار داشت: مرکز دائرة‌المعارف در همه انواع پژوهش‌ها، حداکثر بهره‌گيري از برنامه‌هاي نرم‌افزاري را دارد. ازاين‌رو تاکنون ده‌ها نرم‌افزار براي تحقيقات خود تدوين کرده است. به‌گونه‌اي که حتي نسخه اوليه بيشتر کتاب‌هاي مرکز، از طريق نرم‌افزارهاي کتاب‌ساز که به تناسب هر تحقيقي تهيه شده است، تدوين مي‌شود. اين مركز افزون بر عرضه محصولات در قالب كتاب، زمينه‌هاي استفاده نرم‌افزاري از همه دستاوردهاي خود را نيز فراهم آورده است.

 

ايشان افزود: عمده نگاه ما در توليد نرم‌افزارهاي متعدد مانند اصطلاح‌نامه به دليل عدم امکان تايپ منابع و خريد موتورهاي جست‌وجوگر، اين بود که کاربر بعد از جست‌وجوي اصطلاح مورد نظر به تصوير منبع آن دسترسي پيدا کند تا اطمينان خاطر براي وي ايجاد شود. و همچنين در نرم‌افزارهاي معجم موضوعی نيز کاربر پس از جستجوي کليدواژه، نمايه موردنظر را یافته و از طريق نمايه به چکيده و متن کتاب دسترسي پيدا می‌کند.

 

در ادامه جناب حجت‌الإسلام و المسلمين دکتر بابايي عضو گروه‌های اصطلاح‌نامه‌اي مرکز، به‌طور مفصل به معرفي اصطلاح‌نامه‌هاي مرکز و فرق آن با اصطلاح‌نامه‌هاي ديگر مراکز و فرهنگ‌نامه‌ها پرداختند.

 

ارکان اصطلاح‌نامه

این عضو هيئت علمي گروه فلسفه مؤسسه امام خميني(ره) اظهار کرد: اصطلاح (متمايز از نمايه، عنوان و ...)، رده، مرجح و نامرجح، اعم واخص و وابسته (براساس تداعی معانی و ...) از ارکان اصطلاح‌نامه به شمار مي‌آيند.

 

بخش‌هاي اساسي اصطلاح‌نامه

مسئول واحد اصطلاح‌نامه فلسفه اسلامي مركز دائرةالمعارف افزود اصطلاح‌نامه از سه بخش کلي و اساسي برخودار است:

بخش اول مربوط به تعاريف و مستندات اصطلاحات است. در اين بخش تلاش مي‌شود براي همه اصطلاحات مصوب، تعاريف و يا حداقل مستندي از منابع معتبر و مصوب ارائه شود. انتخاب تعداد تعاريف و مستندات نيز بر اساس درجه‌بندي اصطلاحات صورت گرفته است. بخش تعاريف و مستندات، يکي  از بخش‌هاي مهم اصطلاح‌نامه است که مي‌تواند در تبيين مفهوم اصطلاحات مورد استفاده پژوهشگران قرار بگيرد.

بخش دوم از روابط اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه تشکيل شده است. در اين  بخش، ذيل هريک از اصطلاحات، رابطه آن با برخي از اصطلاحات مرتبط مشخص مي‌گردد. اين روابط شامل اعم، اخص، مرجح، نامرجح و وابسته مي‌باشد. اعم اصطلاحي است که اصطلاح مورد نظر ما از زيرمجموعه‌هاي آن به شمار مي‌آيد و به عبارت ساده‌تر، منظور از اعم همان مقسم است. اصطلاح اخص در مقابل اصطلاح اعم قرار دارد و مصاديق آن ذيل اصطلاح اعم قرار مي‌گيرند و معمولاً تقسيمات مربوط به اعم است. مراد از اصطلاح مرجح، اصطلاحي است که کاربرد آن، بر واژه‌هاي ديگر هم‌معنا با آن ترجيح دارد. در برابر اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح هستند که مراد از آنها مترادف‌هايي هستند که نسبت به اصطلاح مرجح خود، کاربرد يا اهميت کمتري دارند. آخرين رابطه‌اي که ممکن است در ميان اصطلاحات باشد، رابطه وابستگي است. هدف از بيان وابسته‌ها در اصطلاح‌نامه اين است که براي دو واژه‌اي که ارتباط مرجح و نامرجح و ارتباط اعم و اخص ندارند اما ارتباط ديگري بين آنها برقرار است، اين ارتباط به‌گونه‌اي در نظام اصطلاح‌نامه نشان داده شود. درهرصورت، بخش دوم نيز از اهميت فراواني برخوردار بوده و حتي مهم‌ترين بخش اصطلاح‌نامه است که توسط اساتيد برجسته و در جلسات متعدد علمي تعيين شده است.

بخش سوم نمودار درختي اصطلاحات مندرج در متن اصطلاح‌نامه است. نمايش درختي اصطلاح‌نامه، بهترين شيوه نمايش ساختار کامل يک علم است و به‌روشني روابط اصطلاحات را در يك نگاه نشان مي‌دهد. اين امر به محقق کمک مي‌کند جايگاه هر اصطلاحي را در نظام کلي آن مشاهده کرده و در تحقيقات خود با تصوير روشني از آن اصطلاح به تبيين و بررسي آن بپردازد.

 

فوايد اصطلاح‌نامه

دکتر بابايي اظهار داشت که مهم‌ترين فوايد اصطلاح‌نامه‌هاي مرکز عبارت‌اند از:

 

1. دست‌يابي سريع و آسان به نظام و نقشة جامع يک علم، از راه مراجعه به نمودار درختي مبتني بر اصطلاح‌نامه؛

2. فهم جايگاه و موقعيت هر يک از موضوع‌ها و مسائل يک علم در ساختار كلي آن علم و دست‌يابي به رابطه هر موضوع با موضوع‌هاي ديگر آن علم، از راه مراجعه به رده، اعم‌ها، اخص‌ها و وابسته‌هاي هر اصطلاح؛

3. دستیابي به دقيق‌ترين و آشناترين واژه‌ها و اصطلاح‌ها از ميان واژه‌هايي که معناي يكساني دارند، از راه مراجعه به اصطلاح‌هاي «مرجّح» و «نمودار درختي» که در آن، تنها از اصطلاح‌هاي مرجّح استفاده مي‌شود؛

4. شناخت مترادف‌هاي يک اصطلاح، از راه مراجعه به واژه‌هاي «نامرجّح» آن؛

5. شناخت مشترک‌هاي لفظي، از راه مراجعه به اصطلاح‌نامه الفبايي و توضيح‌دهنده اصطلاح‌ها.

تفاوت اصطلاح‌نامه‌هاي مرکز با ديگر مراکز

اين استاد حوزه و دانشگاه در ادامه افزود اين اصطلاح‌نامه‌ها با اصطلاح‌نامه‌هاي رايج در ايران و برخي نقاط جهان چهارتفاوت اساسي دارد:‌

 

أ. جامعيت تتبع در منابع؛‌

ب. مستند بودن به نقل قول مستقيم از متون منابع؛‌

ج. بررسي همه اصطلاحات و روابط آنها در جلساتي با حضور برجستگان اين علوم؛‌

د.  شيوه عرضه متفاوت و قابل استفاده براي پژوهشگران.

ايشان در فرق بين اصطلاح‌نامه و فرهنگ‌نامه نيز گفتند: فرهنگ‌نامه گونه خاصی از تبیین معانی اصطلاح است که به ريشه لغت، تلفظ آن، معاني مختلف آن، تعريف جامع و مانع از آن و مباحثی از این دست مي‌پردازد. فرهنگ‌نامه‌ها نه به گستردگی دائرةالمعارف‌ها هستند و نه به اختصارلغت‌نامه‌ها.

 

درادامه جناب آقاي دکتر حميد خدابخشيان مديرتدوين متون و پشتيباني علمي مركز دائرةالمعارف به معرفي کتاب‌شناسي‌ها، معجم‌هاي موضوعي و پرونده‌هاي علمي مرکز پرداختند.

 

کتاب‌شناسي‌هاي مرکز و انواع آن

عضو هيأت علمي مرکز پژوهشي دائرة‌المعارف علوم عقلي اسلامي گفت هدف اصلي و اوليه كتاب‌شناسي‌هاي اين مرکز، شناسايي منابع تحقيق براي هر يك از انواع فعاليت‌هاي اين مركز، مانند تهيه اصطلاح‌نامه‌ها، مدخل‌گزيني، چكيده‌نويسي و نمايه‌سازي، تهيه پرونده‌هاي علمي و فرهنگ‌نامه‌هاي علوم عقلي اسلامي است.

 

ايشان ادامه داد كتاب‌شناسي‌هاي مركز دو دسته‌اند:

 

دسته اول يعني کتاب‌شناسي‌هاي تفصيلي که علاوه بر مشخصات نشر، موضوعات تفصيلي و عناوين ريز مطالب كتاب‌ها را به صورت درختي معرفي كرده و به صفحه محل درج موضوع در كتاب اصلي ارجاع داده‌اند.

 

دسته دوم يعني کتاب‌شناسي‌هاي اجمالي تنها مشخصات نشر، درجه و موضوعات كلي منابع را در دو يا سه شاخه در بر دارند.

 

معجم‌هاي موضوعي مرکز و انواع آن

اين استاد حوزه گفت تهيه معجم موضوعي كه زمينه مراجعه سريع و دقيق را به محل درج مطالب مربوط به يك موضوع فراهم كند، از پيش‌نيازهاي اجتناب‌ناپذير براي تحقيق جامع، به‌ويژه براي طرح‌هاي تحقيقاتي وسيع تخصصي به شمار مي‌رود.

 

دکتر خدابخشيان اضافه کرد معجم‌هاي مرکز با مراجعه به منابع و فهم متون آنها توسط پژوهشگران متخصص تهيه شده است. اين پژوهش‌ها به گونه‌اي نيست كه از طريق جستجوهايي لفظي و پيشرفت تكنولوژي به راحتي بدست آيد و بلكه مبتني بر فهم تخصصي از متون است.

 

ايشان افزود معجم‌هاي موضوعي مرکز دائرة‌المعارف دو نوع ‌اند: توصيفي (فهرست‌هاي تفصيلي مطالب) و چکيده‌نويسي.

 

توصيفي (يا فهرست تفصيلي مطالب) عبارت است از ثبت محتوا و پيام اصلي يک يا چند صفحه از کتاب در يک ترکيب غير تام (و در عين حال گويا). اين فهرست جامع و گويا مشتمل بر عناوين بخش‌ها، فصل‌ها و در مواردي زيرمجموعه‌هاي آنها است، به گونه‌اي كه در عين جامعيت و گويايي، به تفصيل چكيده و نمايه بر متن نيست، ولي از فهرست‌هاي مرسوم دقيق‌تر و كامل‌تر است. براي هر توصيف، نمايه يا نمايه‌هايي ترکيبي ثبت مي‌شود و نمايه‌ها در ذيل کليد‌واژگان ارائه مي‌گردد تا امکان ارائه مطالب مندرج در منابع به صورت موضوعي فراهم گردد.

 

چکيده عبارتي خلاصه و گويا از محتواي يک مطلب از متن است که با توجه به هدف چکيده‌سازي بايد ضوابط چکيده‌نويسي در آن رعايت شده باشد.

 

در اين نوع از معجم‌هاي مرکز نخست چكيده‌هايي از محتواي مطالب متن به شيوه‌اي تعليمي و گويا تهيه مي‌گردد و سپس، براي هر کدام از چكيده‌ها، نمايه‌هايي تركيبي و كاربردي ساخته مي‌شود. آن‌گاه هر يك از اين نمايه‌ها ذيل كليدواژه يا كليدواژه‌هايي قرار مي‌گيرند. دقيق‌ترين و كوتاه‌ترين راه پژوهشگر براي دست‌يابي به نشاني محل درج مطلب خود اين است كه برابر حروف الفبا، كليدي‌ترين واژه خود را جست‌وجو كند تا در ذيل آن، نمايه‌هاي تركيبي مربوط به آن كليدواژه را بيابد و از ميان آنها، نمايه يا نمايه‌هاي مورد نظر خود را برگزيند و از طريق آنها، چكيده‌هاي مربوط به نمايه‌هاي انتخاب شده را ملاحظه کند و اگر محتواي چكيده، بيانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت.

 

پرونده‌هاي علمي مرکز

مدير تدوين متون مرکز گفت: يکي ديگر از فعاليت‌هاي مرکز تهيه پرونده‌هاي علمي با مراجعه به اصطلاح‌نامه‌ها و معجم‌هاست كه محققان مقاله‌نويس را تا اندازه زيادي از مراجعه به كتابخانه‌ها بي‌نياز مي‌كند و موجب سرعت و جامعيت و سهولت تحقيقات مي‌شود و تاکنون در مرکز، پرونده علمي منطق و فلسفه آماده شده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

 

در پایان اين نشست برخي از اعضاي محترم علمي مؤسسه حکمت و فلسفه ضمن ابراز خرسندی از آشنایی با فعالیت‌ها و محصولات منتشر شده توسط مرکز، خواهان استفاده از این محصولات در کارهاي علمي خود شدند.